Bakteriyalar

                                  Bakteriyalar haqqında ümumi məlumat

• Canlılar aləminin təşkil edən 4 qrupdan biri Bakteriyalardır.
• Bakteriyalar- təkhüceyrəli, prokariot (nüvəsiz)orqanizmlərdir.
• Ölçüləri 0,1-10nm-dir.
• Bakteriyaları ilk dəfə 17ci əsrdə Holland alimi A.V.Levenhuk kəşf edib.
• Bakteriyaların yaşı 3,5milyard ili ötüb.
• Dünyada ən cox yayılmış orqanizmlər-bakteriyalrdir.Onlar hər 20-30 dəqiqədən bir ikiyə bölünmə yolu ilə çoxalır.
• 1qram torpaqda 40milyondan çox bakteriya yaşayır.Bakteriyalar ölçülərinə,tənəffüs və qidalanma xüsusiyyətlərinə görə bir birindən fərqlənirlər . 
• Bakteriyalar adətən rəngsiz olur ona görə də onları mikroskop altında daha yaxşı görmək üçün müxtəlif boyalarla rəngləyirlər,lakin yaşıl,qırmızı rəngli formaları da var.
• Bakteriyaların çoxunda xlorofil olmadığından onlar maddələr mübadiləsi zamanı günəş enerjisindən istifadə etmirlər.Enerjini yaşadığı mühitdə olan üzvi və qeyri üzvi maddələrin parçalanmasından alırlar.
• Bakteriyalr suda torpaqda,havada,insan və heyvan orqnizmlərində yaşayır.

Bakteriyalar 3 yarım aləmə ayrılır.
1.Həqiqibakteriyalar
2.Arxeobakteriyalar
3.Oksifotobakteriyalar

                                      

Bakteriyalar qidalanmasına görə 2 qrupa ayrılır.

Aftotrof bakteriyalar

Qeyri-üzvi maddələrdən üzvi maddələr sintez etmə qabiliyyətinə malikdirlər. Bunlar özləri də enerjidən istifadəsinə görə iki qrupa, fototrof və xemotrof bakteriyalara bölünür. Fototrof bakteriyalar, yaşıl bitkilər kimi, fotosintez prosesini həyata keçirərək üzvi maddələr sintez edir. Onlar enerji mənbəyi kimi günəş enerjisindən istifadə edirlər. Bu bakteriyalar yaşıl və qırmızı bakteriyalar, həmçinin siano bakteriyalar aiddir. Lakin digər fotosintezedici bakteriyalardan fərqli olaraq, sianobakteriyalar ətraf mühitə oksigen qazı xaric edir. Xemotrof bakteriyalar, fototroflar kimi , qeyri-üzvi maddələrdən üzvi maddələr sintez edir (məsələn, dəmir və kükürd bakteriyaları)

Heterotrof bakteriyalar

Bakteriyaların əksəriyyəti heterotrof yolla qidalanır. Lazım olan üzvi maddələri xarici mühitdən alır. Bu səbəbdən parazit və saprofit bakteriyalara bölünür. Parazit bakteriyalar digər canlılarda parazitlik edərək onların üzvi maddələri ilə qidalanır, nəticədə xəstəlik törədir. Bitki, heyvan və insanlarda xəstəlik törədən bir çox parazit bakteriyalara rast gəlinir.

Saprofit bakteriyalar üzvi qalıqlarla qidalanır. İfraz etdikləri maddələrlə ölmüş orqanizmlərin parçalanmasında və çürüməsi prosesində iştirak edir. Hetrotrof çürüntü bakteriyaları bitki və heyvan qalıqlarını çürüdərək minerallaşdırır. Saprofit bakteriyalara qıcqırma bakteriyaları da aiddir.

                    Bakteriyalar tənəffüs etmələrinə görə də 2 qrupa bölünür

 Anaerob bakteriyalar-oksigensiz mühitdə yaşayırlar,təəffüs üçün oksigendən istifadə etmirlər

Aerob bakteriyalar -isə tənəffüs zmanı oksigendən istifadə edirlər.

                                          Bakteriyaların növləri

                          

                                     

Bakteriyalar müxtəlif forma və ölçülərə malikdirlər-

• Kürə şəklində olanlar-koklar(dm-0,5-1mkm)
• Çöp şəklində olanlar-basillər(dm0,5-2mkm,l1-8mkm)
• Vergül çəklində olanlar-vibrionlar,
• Spiral şəklində olanlar-sprillər vəs.

Bakteriyalar çox kiçik ölçülərə malik olduğunda bəzən mikroskopla görmək mümkün olmur.Lakin böyük ölçülü görünən bakteriyalarda var.

Bakteriyaların faydası və zərərləri

Bakteriyaların faydaları

• Təbiətdə enerji və maddələr mübadiləsində iştirak etməklə ,biosferin formalaşmasında böyük rol oynayır.
• Bəzi bakteriyalar baqirsaqlarda K,E vitaminin sintezində iştirak edir.
• N,P,C elementlərinin çevrilməsi prosesində iştirak edir.
• Süd turşusu prosesi qıcqırma prosesini təmin edir(qatıq,pendir,sirkənin əmələ gəlməsi)

Bakteriyaların zərərləri

1. Müxtəlif xəstəlikləri törədirlər
2. Qidada artan zaman qida zəhərlənməsi yaradırlar
3. Suyu çirkləndirirlər

Bakteriyaların çoxalması

Bakteriyaların çoxalması üçün rütubət,qida mühiti və istilik lazımdır.Soyuqda çoxala bilmirlər.  2 cür yolla çoxalırlar.

1.Sadə bölünmə yolu ilə hər 20-30 dəqiqədən bir bölünməklə

2.Cinsi yolla .Ancaq bakteriyalar eukariot hüceyrələrdən fərqli olaraq qametlər əmələ gətirmir,hüceyrələrin birləşməsi (mayalanma) baş vermir.Lakin cinsi prosesin əsas hissəsi gen mübadiləsi baş verir.Bu proses genetik rekombinasiya adlanır. Bu zaman DNT  və ya onun bir hissəsi donor hüceyrədən respiyent adlanan hüceyrəyə ötürülür.Ötürülmüş DNT respiyent DNT nin bir hissəsini əvəz edir.Nəticədə hər iki valdeyin əlamətlərini daşıyan DNT əmələ gəlir.

Rekombinat alınmasınının 3 yolu var.

1.    Transformasiya

2.    Konyuqasiya

3.    Transduksiya

 

Transformasiya

Genetik  materialın  (DNT  və  ya  RNT)  bir  mikrob hüceyrəsindən  digərinə  köçürülməsi  ilə  gedən  dəyişkənliyə  transformasiya  adı verilmişdir. Bu hadisəni ilk dəfə 1928-ci ildə Triffits kəşf etmişdir. Məlum olmuşdur ki, bir növ bakteriyanı ona yaxın digər bir növlə eyni mühitdə becərdikdə birinci növ ikincidən  bir  və  ya  bir  neçə  irsi  əlamətlər  qazana  bilər.  Məsələn,  pendirdən  ayrılmış streptokokk  skarlatina  əmələ  gətirən  streptokokkla  birlikdə  becərildikdə  birinci  növ, ikinci  kimi  toksin  əmələ  gətirmə  xüsusiyyəti  qazanır.  Bu  dəyişkənlik  bir  ştammdan digərinə  genlərin  ötürülməsi  nəticəsində  meydana  gəlir.  Genetik  materialın  bu  yolla ötürülməsi transformasiyadır.

 Konyuqasiya

•      Bir bir ilə bilavasitə təmasda olan hüceyrələr arasında DNT nin ötürülməsidir.Transformasiya və transduksiyadan fərqi odur ki bu zaman donor DNT isinin böyük bir hissəsi dəyişdirlə bilər.Bu proses 1946 ci ildə Coli növünə aid bakteriyalarda aparılan təcrübələr zamanı kəşf olunub.

Transduksiya

•      Transduksiya – bakteriofaq (bakteriyanı  yoluxduran  və onu  məhv edə bilən viruslar) vasitəsilə bir bakteriya hüceyrəsindən genomun müəyyən hissəsinin digər bakteriya  hüceyrəsinə  köçürülməsinə  deyilir.  Bu  genetik  mexanizmi  1952-ci  ildə N.Sinder  vəC.Lederberq  aşkar  etmişlər.  Burada  faq  hansı  yollasa  DNT-ni  bir bakteriyadan  özünə  ilişdirib,  onu  digərinin  genomuna  daxil  edir.  Əgər  faqla əridilmiş  kulturanın  süzüntüsü  normal  kulturaya  əlavə  edilərsə,  onda  irsi xüsusiyyətlərin keçdiyi müşahidə edilir. 

Sporəmələgətirmə

•      Bakteriyalar əlverişsiz mühitdən qorunmaq üçün spora və ya sistaya çevrilirlər.Bu zaman bakteriya hüceyrəsinin sitoplazması sıxılır,qılafdan ayrılır,dəyirmi forma alır öz səthində ana qılafın daxilində olaraq yeni daha sıx qılaf əmələ gətirir.Sporlar 70-140 C dərəcədən daha yüksək tempuratura və şaxtalı mühitə və zərərli aimllərə qarşı dözümlü olurlar. Bakteriya sporlarının yaşama qabliyyəti -253C-dən +100-150 C dək.

 

Qeyd: Bakteriyalar ilə bağlı izahlı məsələlərə linkə toxunaraq baxa bilərsiniz.

Bakteriya məsələləri