Сinsiyyətin genetikası.

 Cinsiyyətin xromosom təyini. Uşağın cinsiyyəti qadın və kişinin qametlərinin birləşməsi zamanı müəyyən olunur. Xromosomlara görə orqanizmin cinsiyyətinin təyin edilməsi cinsiyyətin xromosom təyini adlanır.

İnsanda qadının yumurta hüceyrəsində 22-si autosom, biri X xromosomu olmaqla 23 xromosom olur. Deməli, istənilən yumurta-hüceyrə müvafiq olaraq bir X xromosomu daşıyır. Kişidə isə hər birində 22 autosom xromosom olmaqla X və ya Y-ə malik 2 tip spermatozoid yaranır. Y xromosomu uşağın kişi cinsinə mənsub olmasına cavabdehdir.

Əgər qadının X xromosomuna malik qameti kişinin X xromosomlu qameti

ilə birləşərsə, qız, Y xromosomuna malik qametlə birləşərsə, oğlan doğulur.

Cinsiyyətlə ilişikli irsiyyət. Əgər hər hansı bir əlamətə cavabdeh olan gen autosom xromosomda yerləşərsə, onda irsən keçmə ata və yaxud ana kimi istənilən gen daşıyıcısından asılı olmayaraq oğlan və ya qızlara keçir (məsələn, gözün rəngi). Buna səbəb qadın və kişi hüceyrələrində autosom xromosomların oxşar olmasıdır.

Bir çox heyvanların populyasiyasında dişi və erkəklərin nisbəti 1:1 -dir. Eyni cinsiyyət xromosomlarına malik cins - homoqamet, müxtəlif cinsiyyət xromosomlarına malik olan isə heteroqamet adlanır. İnsanda, drozofildə və digər orqanizmlərdə dişi fərd, kəpənəklərdə, sürünənlərdə, quşlarda isə erkək fərdlər homoqametdir.

Cinsi xromosomların çatışmazlığı və ya artıq olması xəstəliklərə səbəb olur. Məsələn, qadının xromosom dəstində bir X xromosomunun olmaması Şerşevski-Terner sindromunun inkişafına, kişilərdə isə artıq X xromosomunun (XXY) olması Klaynfelter sindromuna gətirib çıxarır.

Bal arılarında dişilər 2n, erkəklər isə n xromosom yığımlarına malik olur. Ancaq erkəklər yaşlandıqca bu hal aradan qalxır.

                     

Klaynfelter sindromu

Əlamətin X və ya Y xromosomlarında yerləşən genlərin iştirakı ilə irsən nəslə keçməsi cinsiyyətlə ilişikli irsiyyət, həmin genlər isə cinsiyyətlə ilişikli genlər adlanır. Cinsiyyətlə ilişikli keçmə zamanı əlamət ya qızlarda, ya da oğlanlarda üzə çıxır.

Bu prosesi Morqan Drozofil milçəyi üzərində öyrənib.

İnsanın X xromosomunda dominant H geni qanın normal laxtalanmasını təmin edir. Resessiv h geni isə qanın laxtalanmasının azalmasına və hemofiliya xəstəliyinin yaranmasına səbəb olur.

Hemofiliyada h geni resessiv olsa da, Y xromosomunda bu genə allel olmadığından qanın laxtalanmaması əlaməti yalnız kişilərdə müşahidə edilir. Genotipində hemofiliya genini daşıyan qadınlar, adətən, fenotipcə sağlam olurlar.

Hemofiliya insanda uşaq yaşlarından meydana çıxır. Hətta yüngül zədələnmələr dərialtı, əzələdaxili kəskin qanaxmalara səbəb olur. Kəsiklər, dişlərin çəkdirilməsi həyat üçün təhlükəli qanaxmalarla və hətta ölümlə nəticələnir.