Viruslar.

Virus (lat. virus - "zəhər") — ən bəsit hüceyrəsiz orqanizmlərdir.1892-ci ildə D.İ.İvanovski sübut edib ki, bu kiçik hissəciklər asanlıqla kiçik məsamələrdən keçə bilirlər. Ona görə bunlara viruslar və ya süzülən viruslar adı verildi. Bu termini ilk dəfə L.Paster işlətmişdir.Əksər viruslar irsi materialdan və qoruyucu örtük olan kapsiddən təşkil olunmuşdur.Viruslar ekosistemdə demək olar ki, hər yerdə mövcuddurlar. Virusları mikrobiologiyanın bir bölməsi olan virusologiya öyrənir. Virusların sahib hüceyrədən kənar forması virion adlanır. Virus hissəcikləri adətən 2, yaxud 3 hissədən ibarət olur:

• 1.Genetik informasiyanı daşıyan DNT, yaxud RNT-dən təşkil olunmuş genetik material
• 2.Bəzi hallarda genləri əhatə edən protein qatı
• 3.Proteinləri əhatə edən lipid təbəqəsi.

Virusları spiralvari və sferik formalardan başlamış müxtəlif mürəkkəb quruluşlara qədər geniş miqyasda dəyişirlər. Ümumiyyətlə, virusların orta ölçüsü bakteriyaların orta ölçüsünün təxminən yüzdə birinə bərabərdir.

Viruslar hüceyrədən xaricdə süst halında olurlar,daxildə isə canlı kimi fəaliyyət göstərir.

Vurusların ölçüləri 15-350 nm dir.Onları yalnız elektron mikroskopu vasitəsilə görmək olar.

Virus hüceyrəyə girərək onun yerinə yetirdiyi funksiyasını özünə xidmət etməyə dəyişdirə bilən canlıdır. Hüceyrələrdən birinə girmədən əvvəl virus ayaqları ilə həmin hüceyrənin özü üçün uyğun olub olmadığını anlayır. Əgər hüceyrə uyğundursa, öz DNT-sini ya da "özünü" hüceyrənin içinə boşaldır. Hüceyrə öz içinə girən bu yeni DNT-ni yadırğamır. Başqa sözlə, onun kənar maddə olduğunu anlamır. Təsbit edə bilmədiyi bu xarici maddəyə qarşı döyüş də aça bilmir. Hüceyrə virusun DNT-sini DNT-in hüceyrədə olduğu yerə yəni düz nüvənin içinə daşıyır. Virus burada hüceyrənin öz DNT-sinə qarışır. Bu mərhələdən sonra hüceyrə zülal yaratdığını zənn edərək bu yeni virus DNT-sini çoxaltmağa başlayır. Hüceyrənin içində gizlənən bu DNT molekulunu hiss edə bilmək həqiqətəndə çətindir.

   

                                             

Canlılarda olan kimyəvi birləşmələr

Canlı orqanizmlərdə 110 kimyəvi elementdən 80 var.Onlarda yalnız 27si orqanizmdə də kimyəvi proseslərdə iştirak edir.Müxtəlif kimyəvi birləşmələr vardır orqanizmdə kimyəvi reaksiyaların getməsini və həyatın davamlığını təmin edir.Bunlar hər biri özünə məxsus xüsusiyyətləri ilə seçilirlər.

Təbiətdə  və canlılarda olan kimyəvi birləşmələrə nəzər salaq.
Duzlar ,Turşular və Əsaslar 

Turşular
Suda həll olduqda H ionu verən birləşmələr turşulardır.Turşular üzvi və qeyri üzvi olurlar. turşular turş dada malik olurlar.Turşuların bir qismi suda yaxşı həll olan rəngsiz mayelərdir. Məsələn, H₂SO₄, HNO₃ və s.Bəzi turşular isə adi şəraitdə bərk halda olur: H₃PO₄, H₃BO₃, HPO₃.Metasilikat turşusu (H₂SiO₃ H4SiO4) suda praktik olaraq həll olmur.

Turşular indikatorların rəngini dəyişir: bənövşəyi lakmusu qırmızı, narıncı metiloranjı çəhrayı rəngə boyayır.

Turşular tərkibinə, əsaslığına və qüvvətliliyinə görə təsnif edilir. 

Tərkibinə görə turşuların qrupları
Tərkibinə görə turşular iki qrupa bölünür: oksigensiz və oksigenli. 

• Oksigensiz turşular: HF, HCl, HBr, H₂S, HCN və s. Dövri sistemin VI və VII qrup qeyri-metallarının hidrogenli birləşmələrinin suda məhlulları oksigensiz turşuların nümayəndələridir. 
• Oksigenli turşular: HNO₃, H₂SO₄, H₃PO₄ və s. 

Əsasına görə turşular qrupları
Turşuların tərkibindəki metalla əvəz oluna bilən hidrogen atomlarının sayı turşuların əsaslığını və turşu qalığının valentliyini göstərir.
 Əsaslığına görə turşular 4 qrupa bölünürlər.

•  birəsaslı (HF, HCl, HNO₃, HCOOH və s.)
•  ikiəsaslı (H₂SO₄, H₂S, H₂C₂O₄ və s.)
•  üçəsaslı (H₃BO₂, H₃PO₄ və s.) 
•  dördəsaslı (H₄P₂O₄ və s.) olur. 

 Qüvvətliiyinə gorə turşuların qrupları
Turşuların qüvvətliliyi onların su məhlullarında əmələ gələn hidrogen ionlarının qatılığı, yəni dissosiasiya dərəcəsi ilə müəyyən edilir. 
Qüvvətliliyinə görə 3 qrupa:qüvvətli, orta qüvvətli və zəif turşulara bölünür.

• qüvvətli turşular - HClO₄, H₂SO₄, HJ, HBr, HCl, HNO₃
• orta qüvvətli turşular - HPO₃, H₃PO₄, H₂SO₃, HF
• zəif turşular - H₂CO₃, HClO, H₂S, H₂SiO₃

Əsaslar

Suda həll olduqda OH(hidroksil) ionu əmələ gətirən maddələr əsasladır.

Əsaslar suda həll olmalarına, turşuluğuna və qüvvətliliyinə görə təsnif edilir. 

Suda həll olmasına görə

Əsasların əksəriyyəti suda həll olmur. Suda yaxşı həll olan əsaslara qələvilər deyilir. Qələvi və qələvi-torpaq metalların hidroksiləri qələvilərdir.

1. LiOH, NaOH, Ca(OH)₂ - qələvilərdir.
2. Cu(OH)₂, Zn(OH)₂, Fe(OH)₂, Al(OH)₃ - suda həll olmayan əsaslardır.

Turşuluğuna görə

Əsasların tərkibindəki hidroksid qruplarının sayı onların turşuluğunu müəyyən edir. 

Məsələn: LiOH - birturşulu; Mg(OH)2 - ikiturşulu; Fe(OH)₃ - üçturşulu əsaslardır.

Qüvvətliyinə görə

 Əsasların qüvvətliliyi onların dissosiasiya qabiliyyəti, yəni -OH ionlarının qatılığı ilə müəyyən edilir. Tam dissosiasiya edən ən qüvvətli əsaslar qələvi metalların hidroksidləridir. Dövri sistemin əsas yarımqruplarında yuxarıdan aşağıya getdikcə əsasların qüvvətliliyi artır. Məsələn, 2-ci qrup elementlərinin hidroksidlərindən Be(OH)₂ - amfoter, Mg(OH)₂ - orta qüvvətli, Ba(OH)² - qüvvətli əsasdır. Həm turşularla, həm də qələvilərlə qarşılıqlı təsirdə ola bilən hidroksidlərə amfoter hidroksidlər deyilir. Belə hidroksidlərə misal olaraq Al(OH)₃, Zn(OH)₂, Zr(OH)₃, Fe(OH)₃, Be(OH)₂, Pb(OH)₂ və s. əsasları göstərmək olar.

XÜSUSİ QEYD

PH

pH - mayenin turşuluq və qələvilik dərəcəsini ifadə edən bir termindir. p və H hərfləri isə Güc (power) və hidrogen sözlərinin baş hərflərini ifadə edir. pH hərflərindən aydın olduğu kimi hidrogen ion konsentrasiyasını hesabladıqda bir dəyər  meydana gəlir.OH(hidroksid) və hidrogen ionlarının fərqindən pH dəyəri müəyyən edilir.

pH başqa sözlərlə hidrogen ionlarının mənfi loqarifm ifadəsidir. 1909 cu ildə Danimarkalı alim Syernsenin təklifi ilə H ionun qatılığı əvəzinə onun əks olan onluq loqorifmdən OH dan istifadə olunur.25 dərəcədə pH səviyyəsi 7.00 olan bir maye - neytral, 7.00-dan az olan maddələr  - turş və 7.00-dən çox olanlar isə qələvili adlandırılır.Daha dəqiq desək maye mühitində H ionlarının qatılığı çox olarsa mühit turş (PH<7) H və OH inonları qatılığı bərabər olarsa neytral(PH=7) OH ionlarının qatılığı H ionlarının qatılığından çox olarsa qələvi mühit adlanır.(PH>7)

pH dərəcəsini ölçmək üçün alimlər uzun müddət çalışmışdırlar, lakin ilk illərdə uğurlu nəticələr əldə etməmişdirlər. 1934-cü üldə Arnold Orville Beckman ilk pH metr cihazını hazırlamışdır.

Mühitin  pH  dəyəri fermentlərin fəaliyyətinə təsir edir.Beləki İnsanın qan pH sı 7 dən düşərsə və ya 7-8 dən yuxarı qalxarsa fementlər fəaliyyət göstərməz və ölüm halı baş verər. 

 Dünya Səhiyyə Təşkilatının göstəricilarinə görə içməli suyun Ph dəyəri 6.5-9.5 arasında olmalıdır. 

Duzlar

Metal atomlarından və turşu qalıqlarından ibarət olan mürəkkəb maddələrə duzlar deyilir.Su məhlulunda turşuların və əsasların birləşməsi nəticəsində duzlar yaranır.

Tərkibindən asılı olaraq duzlar aşağıdakı növlərə bölünür: normal, turş, əsasi, ikiqat, qarışıq, kompleks duzlar. 

• Turşu molekulunda hidrogen atomlarının hamısının metal atomları ilə əvəz olunmasından alınan duzlara orta və ya normal duzlar deyilir: Na₃PO₄, Al(NO₃)₃ və s.
• Turşu molekulunda hidrogen atomlarının bir qisminin metal atomları ilə əvəz olunmasından alınan duzlar turş duzlar (hidroduzlar) adlanır. Na₂HPO₄, Ca(HS)₂ və s.
• Tərkibində metal ionları və turşu qalığından başqa hidroksid qrupu olan duzlar əsasi duzlar (hidroksoduzlar) adlanır: Mg(OH)Cl, Fe(OH)₂Cl və s.
• Turşu molekulunda hidrogen atomlarının iki müxtəlif metal atomları (həmçinin NH₄+ ionu ilə) ilə əvəz olunmasından alınan duzlara ikiqat duzlar deyilir: NaKCO₃, KAl(SO₄)₂ və s.
• Metal atomunun eyni vaxtda iki müxtəlif turşunun hidrogen atomlarını əvəz etməsi nəticəsində əmələ gələn duzlara qarışıq duzlar deyilir: CaCl(OCl), BaCl(NO₃) və s.
• Kristal qəfəsinin düyün nöqtələrində kompleks ionlar saxlayan duzlara kompleks duzlar deyilir: K₃[Fe(Cn)₆], Fe₃[Fe(Cn)₆]₂ 

Canlı orqanizmlərdə rast gəlinən maddələr 2 qrupa bölünür:

1.Üzvi maddələr

2.Qeyri üzvi maddələr

 

Üzvi maddələr

Tərkibində C,H,O olan və oksidləşmə zamanı karbondioksit və su əmələ gətirə bilən maddələr üzvi maddələrdir.Canlı orqanizmlərdəki üzvi maddələrin əsas mənbəyi üzvi maddə istehsalçıları adlandırdığımız (fotosintetik və xemosintetik) bitkilər ,bakteriyalar aləminnin nümayəndələridir.

Canlılarda olan üzvi birləşmələr bunlardır.

• Karbohidratlar
• Yağlar(lipidlər)
• Zülallar
• Nuklein turşuları
• ATF
• Vitaminlər

Qurluş və funkisiyasına görə bunlar özləri də bir neçə sinfə bölünürlər

1.Sadə üzvi birləşmələr:Qlikoza,yağ turşusu,qliserin,amin turşusu

2.Enerji verə bilən üzvi maddələr:zülal,yağ.karbohidrat,ATF

3.Tənzimləyici üzvi maddələr:Zülallar(hormon.ferment,antitel)vitaminlər

4.Polimer(kompleks) üzvi birləşmələr:Zülal,yağ,karbohidratlar

Polimeri əmələ gətirən monomerlərdir.Əgər polimer uzun bir zəncirdirsə onun hər bir halqasını monomerlər təşkil edir.Üzvi maddənin növündən asılı olaraq monomerlər fərqlənir.Məsələn:

Karbohidratlarda -qlükoza,Zülalda-amin turşu,Yağda isə yağ turşusu və qliserin monomer sayılır.

Monomerlər fermentlərin və ATF enejisinin iştirakı ilə birləşərək Polimerləri əmələ gətirirlər.

Yəni assimilyasiya=anabalizm=sintez nəticəsində...

Polimerlər hidroliz prosesi nəticəsində isə monomerlərə ayrılırlar.Bu prose isə əmələ gəlmənin əksinə gedir.Yəni Dissimilyasiya=Katabalizm=parçalanma nəticəsində...

Hüceyrənin kimyəvi tərkibi

Təbiətdə rast gəlinən 110 elementdən 80 i hüceyrədə olsada bunlardan yalnız 27 si hüceyrədə gedən kimyəvi poseslərdə iştirak edə bilir.Hüceyrədəki miqdarına görə kimyəvi elementləri 2 qrupa bölünür.

Biologiyanın qarşılıqlı əlaqədə olduğu elmlər...

Biologiyanın qarşılıqlı əlaqədə olduğu elmlər 

Bioloji kimya (biokimya) – canlı orqanizmlərdəki maddələrin kimyəvi tərkibini və xassələrini, onların çevrilmələrini və həm də orqanizmlərin həyat fəaliyyətinin əsasını təşkil edən kimyəvi prosesləri və maddələr mübadiləsini öyrənən elmdir.

Biofizika--Fizika və biologiyanın qarşılıqlı əlaqəsini öyrənir.

Bionika— canlı təbiətin təşkilinin, xüsusiyyətlərinin və strukturunun texniki qurğularda və sistemlərdə tətbiqi haqqında elmdir.

Biocoğrafiya – Yer kürəsində müxətəlif biosenozların, həmçinin heyvan, bitki, göbələk və mikroorqanizmlərin (növ, cins və b. taksonomik kateqoriyaların) yayılması və paylanması qanunauyğunluqları haqqında elm

Biologiyanın sahələri

Zoologiya heyvanlar aləminin müxtəlifliyini, onların bədən quruluşunu və həyat fəaliyyətini, yaşadığı mühitlə əlaqəsini, fərdi və tarixi inkişaf qanunauyğunluqlarını öyrənir. 

Botanika — biologiyanın mühüm tərkib hissəsi оlub, müstəqil bir elm kimi bitkilərin quruluşunu, təbiətdə yayılmasını, həyat tərzini, çохalmasını, inkişafını, mənşəyini və s. tədqiq edir.

Morfologiya-(yun. morfe quruluşunu forma, logos – elm) – Canlı orqanizmlərin həm xarici, həm də daxili adlanan elm sahəsi öyrənir.

Fiziologiya-(yun. fizis  təbiət, logos – elm)–Orqanizmlərin həyat fəaliyyətlərini öyrənən elm sahəsi fiziologiya  adlanır. Bitkilərdə gedən fotosintez, tənəffüs və s. kimi fizioloji prosesləri bitki fiziologiyası, heyvanlarda baş verən fizioloji prosesləri isə (qan dövranı, tənəffüs, ifrazat və s.) heyvan fiziologiyasıöyrənir.

Anatomiya (yun. anatome – yarıram) morfologiyanın tərkib hissəsi olub, orqanizmlərin daxili quruluşunu öyrənir.

Bakteriologiya-bakteriyaları öyrənir.

Virusologiya-virusları öyrənir.

Ekológiya (yun.eykos— ev, yaşayış yeri ,təsərrüfat; loqos— elm) — canlı və cansız təbiətin qarşılıqlı münasibətini öyrənən elmdir. 

Biologiyanın tədqiqat üsulları

Biologiya elminin bir sıra özünəməxsus ümumi tədqiqat metodları vardır. 
Bunlara aşağıdakıları misal göstərmək olar:
Ümumi metodlar: 1) Müşahidə, 2) Eksperiment, 3) Ölçmə

1.Müşahidə-Hadisənin gedişinə müdaxilə etmədən,onların hiss üzvlərimiz vasitəsilə duyulması və ya cihazlar(mikroskop,lupa) vasitəsilə izlənilməsinə  deyilir.

Müşahidə metodu adi gözlə,mikroskopla və lupa vasitəsilə aparıla bilər.

Gözlə müşahidə-İnsan gözü 576 meqapikseldir və 180 dərəcəliq bucaq altında ətrafdakıları seyr etmə funksiyasına malikdir.

Mikroskopla müşahidə- Mikroskop canlıların öyrənilməsində istifadə olunan cihazdır.

Mikroskop (yun.kiçik və baxıram) — baxılan obyektin təsvirinin böyüdülməsi, həmçinin gözlə görünə bilinməyən hissənin ölçülməsi üçün cihaz. Linzaların xüsusi prinsiplə qurulması nəticəsində yaranır

İlk mikroskopu isə 1590-cı ildə hollandiyalı Zaxari Yansen icad etdi. Bu cihaz borunun içərisinə yerləşdirilmiş iki linzadan ibarət idi. Onlardan biri obyekti böyüdür, digəri isə böyüdülmüş obyekti yenidən böyüdürdü. Zaxariya Yanssenin mikroskopu 3 dəfədən 10 dəfəyə qədər böyütmək qabiliyyətinə malik idi. Ancaq "Yanssen mikroskopu"nun təkmilləşdirilməsində Qalileo Qaliley, Leonard Eyler, Ernst Abbe kimi məşhur alimlərin də böyük rolu oldu. 1674-cü ildə isə məşhur ingilis alimi Robert Huk(1635-1703) daha güclü bir mikroskop icad etdi. O, öz mikroskopu ilə mantar kəsiyinə baxanda onun arı pətəyinə oxşar ayrı-ayrı gözcüklərdən ibarət olduğunu gördü və Robert Huk bu gözcükləri "hüceyrə" adlandırdı.

Mikroskopun tarixində ən böyük addımı isə hollandiyalı Anton van Levenhuk (1632-1723) atdı. 

                                                  Mikroskopun quruluşu

                                         

Mikroskopun yaradılması və təkmilləşdirilməsi Zaxariya Yanssen,Qalileo Qaliley, Leonard Eyler, Ernst Abbe,Robert Huk  və Anton van Levenhukun  rolu böyük olmuşdur.Elm və texnikanın inkişafı  nəticəsində isə mikroskoplar daha təkmilləşmiş və müasir forma və görünüşə malik olmuşdur.Müasir mikroskopların çoxunda Okulyar hissə monitor ilə əvəz olunmuşdur.

                                       

Mikroskopun növləri:

• İşıq(optik) mikroskopu
• Elektron mikroskopu
• Rentgen mikroskopu
• Köçürən zond mikroskopu
• Differensial interferension- kontrast mikroskop

Mikroskopun böyütmə dərəcəsi

İlk yaranan mikroskopun böyütmə dərəcəsi 3-10,Anton van Levenhukun Mikroskopu 270,müasir işıq mMikroskopun böyütmə dərəcəsini bilmək üçün obyektiv və okulyar üzərində yazılan rəqəmləri bir-birinə vurmaq lazımdır. Alınan rəqəm mikroskopun böyütmə dərəcəsini göstərir.ikroskopları isə 3600 dəfə böyüdür.Elektron mikroskoplar isə  əşyanı 10-100000 dəfə böyüdür.

Lupa ilə müşahidə- Lupa iki tərəfdən qabarıq şüşədən  və şüşəni yanına dəstək bərkidilmiş çərçivənin ibarətdir.

Lupadan istifadə edərkən, onun dəstəyindən tutub, baxılan əşyanı yaxşı görünə biləcək məsafəyə qədər yaxınlaşdırmaq lazımdır. Lupa baxılan əşyaları 2-25 dəfəyə qədər boyüdür.

                                         

2.Eksperiment-Müşahidə nəticəsində irəli sürülən mülahizəni yoxlamaq ,onu təsdiq və ya inkar etmək üçün təcrübələrin aparılmasıdır.

                            

3.Ölçmə- Müşahidə və eksperiment nəticəsində baş verən dəyişiklikləri  ölçmə üsulu vasitəsilə müəyyən etmək olur.

                                 

• Spesifik metodlar: Təcrübi (empirik) metodlar: 

                       1) Bioloji obyekt və hadisələrin müşahidəsi;
                       2) Orqan və orqanoidlərin ölçülməsi;
                       3) Orqanizmə müxtəlif amillərin təsiri;
                       4) Orqanizmi öyrənməyin fiziki və kimyəvi analizi, 
                       5) Orqanizmləri təsnifləşdirmə.

• Nəzəri metodlar: 1) Tarixilik, 2) Statistik, 3) Modelləşdirmə, 4) Sistemli metod.

Bu metodların vasitəsi ilə canlılar aləmi və onlarda gedən fizioloji, biokimyəvi proseslər, onların qarşılıqlı əlaqəsi, qanunauyğunluqları öyrənilir.