İnsan irqləri

Tarixən konkret bir ərazidə qərarlaşan, nəsildən-nəslə keçən fiziki əlamətlər kompleksinə görə bir-birindən fərqlənən böyük insan qruplarına irq deyilir. İrqlər ümumi, oxşar xarici fiziki əlamətlərinə görə bir-birindən seçilirlər. Canlı orqanizmin ətrafmühitə uyğu nlaşmasının irqlərin formalaşması prosesində böyük rolu olmuşdur. İrqlərin formalaşması üst paleolit dövründə (40-16 min il) əsasən başa çatmışdır. İrqlərin ətraf mühitə uyğunlaşması nəticəsində elə xarici fiziki əlamətlər kompleksi yaranmışdır ki, bu əlamətlərə görə dünya xalqalrına əvvəllər “ağ”, “qara” və “sarı” rənglərə və üç əsas irqə ayırırdılar: avropoid,neqroid(ekvatorial ) və monqoloid.

Antropoloqlar dünya əhalisini irqi tərkibinə görə 3 əsas irqə bölürlər:

 1. Avropoid ("ağ irqlər")-Avroasiya- Avropa, ön Asiya, Mərkəzi Asiya, Şimali Amerika və şimali Hindistanda Böyük coğrafi kəşflər dövrünə qədər yaşamış irq. Sonradan bu tip insanlar bütün qitələrə yayılmağa başladı. Onlar daha çox Şimali Amerika və Cənubi Amerika, Cənubi Afrika və Avstraliyada yayılmağa başladılar 

Bu irqin əsas əlamətləri
Üzləri dar olub, horizontal müstəvidən xeyli qabağa çıxır. Saçları düz və ya dalğavarı, əsasən yumşaq (xüsusilə şimal qruplarda). Qaşlarının dairəsi böyük, göz kəsimləri böyük, burunları uzun , nazik  və irəli çıxan, dodaq qalınlığı ortadır, saqqal və bığ çıxımı gurdur. Ayaq pəncəsi və əlləri genişdir. Dəri, piqment və göz rəngləri şimal qruplarındakı açıq (ağ) rəngdən cənub qruplarında çox tünd rəngə qədər dəyişir

 2. Monqoloid ("sarı irqlər")-Asiya -Amerika .Bu irq, əsasən, Şərqi və Cənub-Şərqi Asiyada, Amerikada yerli hindular arasında yayılıb. 

Bu irqin əsas əlamətləri

İri və yastı sifətli,sərt və düz saçlı olub ,gözlərinin kənarları büküşlərə malikdir.(qıyıq gözlü)Dərisi sarı qəhvəyi rəngdə tükləri hamar və qara rəngdə olur.

 3. Neqroid("qara irqlər")-Ekvatorial -Böyük Coğrafi kəşflərə qədər avropoid irqi Avropa, Şimali Amerika, Hindistan, Yaxın və Orta Şərqdə yaranmışdır. Sonradan bütün dünyaya yayılmışdır. Neqroid irqi isə Afrikada daha çox yaşayır.

 Bu irqin 2 şaxəsi var:

1.Afrika (Zənci)

2.Avstraliya (Avstroloid)

Bu səbəbdən də bəzən irqləri 4 hesab edirlər.Hətta yeni təsnifata görə Zənci və Avstroloid ayrı ayrı irqlərdir.

Bu irqin əsas əlamətləri

Dəriləri,tükləri və göz rəngləri qara olur.Saşları dalğalı və qıvrım olur.Dodaqları qalın, burunları enli və yastı olur.

Bundan əlavə bəzi alimlər əlavə olaraq avstroloid irqini də ayırırlar. Buraya Avstraliya və Okeaniyanın, Cənub-Şərqi Asiyanın yerli əhalisinin bir hissəsi aiddir.

Qarışıq irqlər

 Buna irqlərə əlavə olaraq qarışıq irqlər də var. 

Avropoidlə Neqroidin qarışığından metis, 

Avropoid və Monqoloid irqinin qarışığı mulat,

Moqoloid və neqroid irqinin qarışığı isə sambo adlanır. 

Bu qarışıq irqlər əsasən Amerika qitəsində yayılıb. 

İrqlərin yaranmasına səbəb nədir?

Bu suala Təkamülçü alimlər bir başqa, Genetiklər isə tamamilə başqa cür cavab vermişlər.
Təkamülçülərə görə irqlərin yaranmasına səbəb yaşamaq uğrunda mübarizə və təbii seçmədir.Lakin genetiklər bunun izahını daha doğru və düzgün genetika qanunlarına uyğun vermişlər.Beləki bildiyimiz kimi fərdlər aralarındakı cütləşmələr nəticəsində yeni nəsillərdə fərqli kombinasiyalarda  yarana bilir.. Ana və atanın xromosomları arasında genetik maddə mübadiləsi olur. Beləliklə, genlər bir-birilə qarışır. Bunun nəticəsində bu fərdin fiziki xüsusiyyətlərində müxtəliflik əmələ gəlir.İnsanın dəri rəngi bir neçə gen kombinasiyası tərəfindən müəyyən edilir. İlk insanların genində isə, şəkildə göstərildiyi kimi heteroziqotluq, yəni “qarışıq gen” olduğu təqdirdə, növbəti nəsillərdə bütün irqlərin özünü büruzə verməsi mümkündür. İrqi müxtəliflik təkamül prosesinin nəticəsində yaranmır, genetik proseslərin tənzimi ilə baş verir.

İnsan irqləri və insanlar arasındakı bir-birindən fərqli fiziki xüsusiyyətlər də insan növünə aid “variasiyalar”dır. Yer üzündəki insanların hamısı əsasən eyni genetik məlumata malikdirlər, ancaq bu genetik məlumatın imkan verdiyi variasiya potensialı sayəsində bəzi insanlar qıyıq gözlü, bəziləri sarışın, bəzilərinin burnu uzun, bəzilərinin də boyu qısadır.

Variasiya potensialını başa düşmək üçün sarışın və mavi gözlü fərdləri olan cəmiyyət ilə qarabuğdayı və qara gözlü fərdlərin çoxluq təşkil etdiyi cəmiyyəti nəzərdən keçirək. Hər iki cəmiyyətin zaman keçdikcə bir-birinə qarışması və aralarındakı evliliklər nəticəsində ortaya qarabuğdayı və mavi gözlü yeni nəsillər çıxacaq. Yəni, hər iki cəmiyyətin müəyyən fiziki xüsusiyyətləri yeni nəsilllərdə bir-birilə cütləşmə nəticəsində fərqli görnüşə malik fərdlərin yaranmasına səbəbə olacaq.

İrqşünaslıq

İrqlərin qohumluğu,mənşəyi,tarixən yayılmasını inkişaflarını və məskən saldıqları əraziləri öyrənən irqlər haqqında elm irqşünaslıq adlanır.

İrqçilik

İrqşilik elmə zidd bir nəzəriyyə olub bir irqin digərindən üstünlüyünü  göstərir.Ümumiyyətlə İrqlər haqqında əsasən 2 nəzəriyyə vardır.

1.Monofiletik nəzəriyyə-Bütün dünya irqlərinin əcdadının bir olduğunu -Homo sapiens (dərrakəli insan ) növünə mənsub olduğunu bildirir.

2.Polifiletik nəzəriyyə-irqlərin ayrı ayrı növlərdən yaranmasını fikrini söyləyirlər.Onlara görə 

Avropoid irqi-Neandertallardan

Monqoloid irqi- Sinantroplardan

Neqroid irqi-Pitekantroplardan  (zəncilər-avstolopiteklərdən) yaranmışdılar.

İnsanın əmələ gəlməsi

İnsan və heyvanlar arasında olan oxşarlıqlar alimlərin insan və heyvanların eyni bir başlanğıcdan yaranması fikrini söyləmələrinə səbəb olmuşdur.Bu sahədə bir çox təkamülçü alimlər müxtəlif fikirlər söyləmişlər.

• K.Linney bu oxşarlıqları nəzərə alaraq XVI-XVII əsrdə öz təsnifatında insanı meymunlarla bir qrupda primatlar dəstəsində yerləşdirmişdir.
• J.B.Lamark isə ilk dəfə insanın ağaclara dırmaşmaqdan yerdə gəzməyə keçmiş meymunabənzər əcdadlardan başlanğıc götürməsini irəli sürmüşdür.
• Ç.Darvin isə özünün “İnsanın mənşəyi və cinsi seçmə” əsərində1871ci ildə  müqayisəli anatomiya,sistematika və embrioloji məlumatlara əsaslanaraq,insanın insanabənzər meymunlarla qohumluğunu sübut etməyə çalışmışdır.Darvinə görə insan təkamülün ən son halqasıdır.
• F.Engels “Meymunun insana çevrilməsində əməyin rolu” əsərində(1896) insanın yaranmasında sosial amillərin xüsusilə əməyin böyük rol oynamasını göstərmişdir

İnsanın təsnifatda yeri..

İnsanın ontogenezində embirional və postembrional inkişafı zamanı taksonomiya uyğun dəyişikliklər baş verir.
Bunlara şağıdakılardır.
Xordalılar tipi ücün xarakterik əlamətlər:

• xordanın yaranması
• bel hissədə sinir borusunun yaranması
• qəlsəmə yarıqlarının olması

Kəlləlilər yarımtipinin əlamətləri:

• Onurğa sütunun yaranması
• İki cüt ətrafın yaranması
• Ürəyin bədənin döş hissəsində yerləşməsi

Məməlilər sinfinin xarakterik əlamətləri:

• 4kameralı ürəyin olması
• Başbeyin qabığının inkişafı
• Diafraqmanın olması
• Süd vəzilərinin inkişafı
• Bədəndə tük örtüyünün olması
• Dişlərin differnsiallaşması

Plasentalılar yarımsinfinin xarakterik əlamətləri:

• Dölün bətndaxili inkişafı
• Plasenta ilə qidalanması

Primatlar dəstəsinə aid xarakterik əlamətlər:

• Tutucu tipdə ətrafın olması-yəni baş barmağın digər barmaqla qarşılaşa bilməsi
• Yastı dirnaqların olması
• Süd vəzilərinin bir cüt əmziklərə malik olması
• Körpücük sümüklərin yaxşı inkişaf etməsi
• Sonradan süd dişlərinin daimi dişlərlə əvəz olunması
• Əksər hallarda tək balanın doğulması

İnsanabənzər meymunlar(hominidilər) yarımdəstəsinə aid xarakterik əlamətlər:

• Onurğada quyruğun reduksiya olunması
• Kor bağırsaqda appendiks çıxıntısın olması
• Baş beyin qabığında qırışların çox olması
• 4 qan qrupunun  olması
• Mimiki əzələlərin inkişafı

Homo(insan)cinsinə aid xarakterik əlamətlər:

• İnsan beyninin həcmcə insanabənzər meymunlardan 2,5 dəfə iri(1600sm3),beyin səthinin 3,5 dəfə çox(1250sm3) olması
• Onurğanın S vari əyriliyə malik olması
• Ayaqda tağşəkilli pəncənin olması

Dərrakəli insan növünə xas olan əlamətlər:

• Dik yerimə
• Aşağı ətraf əzələlərinin güclü inkişafı
• Tağşəkilli ayağın olması
• Hərəkətli biləyin olması
• 4 əyriliyə malik onurğanın olması
• İri həcmli və böyük beynin olması
• Beynin üz şöbəsindən kiçik olması
• Binokulyar görmənin olması

Hazırda dünyada  insanın yalnız 1 növü-dərrakəli insan (Homo sapiens) növü yaşayır.

İnsanla heyvanların oxşar xüsusiyyətlərini sübut edən dəlillər

• Hər ikisinin inkişafının mayalanmış yumurtadan başlaması
• Balıqlarda olduğu kimi biraylıq insan rüşeymində 2 kameralı ürək,3 cüt qəlsəmə yarığı,quyruq arteriyası və qovuq şəkilli beyinin olması.
• Amfibilərdəki kimi barmaqları arasında üzmə pərdəsinin olması.
• Sürünənlərdəki kimi 1,5-3 aylığında onurğanın quyruq hissəsi yaranır,lakin sonradan reduksiya uğrayır və büzdüm sümüyü şəklində qalır.
• Sabit bədən tempuraturu olmayan heyvanlardakı kimi  yeni doğulan və hətta 5 yaşadək uşaqlarda zəif istilik tənziminin olması
• İbtidai məməlilərdə olduğu kimi dölün beynində də qırışlar olmur və kloakaya malik olur.
• 6 həftəlik rüşeymdə bir neçə süd vəzisi olur.

İnsan və insanabənzər meymun arasında olan oxşarlıqlar

• Mimiki əzələlər
• 4 əsas qan qrupunun (O,A,B,AB)olması
• Yüksək inkişaf etmiş sinir sistemi,yaxşı yaddaş olması.
• Barmaqlar üzərində yastı dırnaqlar olması.
• 12-13 cüt qabırğa,5-6 oma fəqərəsi olması
• 32 daimi dişin olması.Azı,kəsici və köpək dişlərinin sayı.
• Ümumi parazitlər ( baş biti) və xəstəliklər ( qrip,vəba,çiçək) olması
• Sevinc və kədər hissi,nəsil qayğısına qalma.

İnsanabənzər meymunlar

İnsana ən yaxın olan insanabənzər meymunlar Qorilla,Şimpanze,Hibbon və Oranqutandır. Bunlar içərisində ən çox  insana şimpanze( zülallarının 99% oxşarlığı)oxşar olduğu sübut olunub.Onlarda xromosom sayı isə 48 dir.Digər meymunlar da müəyyən xüsusiyyətləri ilə oxşardır.

• Qorilla–ümumi bədən nisbətlərinə görə
• Şimpanze-kəllənin quruluşu və ətrafların ölçülərinə görə.
• Oranqutan–12 cüt qabırğasına görə
• Hibbon-hamar formalı başı və yastı döş qəfəsinə görə.

Rudiment və Atavizimlər
İnsanın heyvanlarla qohumuluğunu sübut edən digər dəlillər rudiment(Lat.-qalıq) və atavizimlərdir(lat.əcdada qayıtma).
Rudiment-təkamülcə öz ilkin əhəmiyyətini itirmiş qalıq orqandır.
Rudiment orqanlar özü də 3 qrupa ayrılır:
1.Tam yox olanlar
2. Bədənimizdə olan və fəaliyyət göstərməyənlər
3. Yeni funksiya əldə edənlər

Hal-hazırda insan bədənində 100-ə qədər rudimentin olması aşkar edilmişdir. Aşağıda onlardan bəzilərinə nəzər yetirək:

• Appendiks 
• Ağıl dişləri 
• Büzdüm sümükləri ,
• Üçüncü göz qapağı ,
• Qulaq seyvanı əzələləri
• Badamcıq vəziləri
• Kişilərdə süd vəziləri

Bəzən insanlar əcdadlarının müxtəlif əlamətləriylə,yəni atavizmlərlə doğulması halları da məlumdur.Atavizm(lat :əcdada qayıtma)lərə misal olaraq quyruğun olması,sıx tük örtüyü və çoxməməliliyi  göstərmək olar.

Antropogenezin hərəkətverici qüvvələri
İnsanın mənşəyini,əmələ gəlməsini öyrənən elm sahəsi-antropologiya adlanır.
Yunanca “anthoporos” - insan, “genesis” - mənşə deməkdir.Antroponogenez insanın təkamül proseseidir.Antropogenezin hərəkətverci amilləri2 növdür.

1.Bİoloji amillər(irsi dəyişkənlik,təbii seçmə,yaşamaq uğrunda mübarizə)Bu amillər insan yarandığı andan mövcud olmuş və insanın morfofizioloji dəyişməsinə səbəb olmuşdur.Ç.Darvin izah etmişdir.
2.Sosial amillər (əmək,ictimai həyay tərzi,nitq.təfəkkür)Sosial amillərin rolunu F.Engels izah etmişdir.

 İnsanın formalaşmasında bioloji amillərlə yanaşı, sosial amillər də böyük rol oynamışdır. Sosial amillərə əmək, ictimai həyat tərzi, nitq və təfəkkür aiddir.

Əmək İnsanın formalaşmasında başlıca rol oynayan əməkdir. Əmək, bacarıqlı insan tərəfindən əmək alətlərinin yaradılması ilə başlayır. Meymunlardan fərqli olaraq yalnız insan əmək alətləri yarada bilir. Əmək alətlərini təkmilləşdirməsi nəticəsində insanda bir çox dəyişikliklər meydana gəlmiş və onun təbiətə təsiri güclənmişdir. Əməyin təsiri ilə insanlarda morfofizioloji dəyişikliklər baş vermişdir. Belə dəyişikliklər antropomorfozlar (yun. “antropos” – insan) adlanır.

Antropomorfozların bir çoxu dikyerimə sayəsində meydana gəlmişdir. Dikyerimənin meydana çıxmasının insanın inkişafında mühüm əhəmiyyəti olmuşdur.Onun həlledici rolunu Ç.Darvin və F.Engels qeyd etmişdir.

Dik yerimə nəticəsində baş verən dəyişiklikərin "+" və "-" tərəfləri var.

Dik yerimənin müsbət tərəfləri:

Dikyerimə nəticəsində

• Ağırlıq mərkəzi arxa ətraf üzərinə keçdi və orqanların nisbəti dəyişdi
• Döş qəfəsi yanlara doğru genişləndi
• Onurğa stunu S-varı əyildi
• Oma sümüyü möhkəmləndi
• Aşağı ətraf əzələlərinin inkişafı gücləndi.
• Ön ətrafların yermiə funksiyasından azad olması əllərin müxtəlif hərəkətlər qazanmasına səbəb oldu.

     Dikyerimənin mənfi tərəfləri:

• Hərəkət sürəti məhdudlaşdı
• Çanağın hərəkətsizləşməsi nəticəsində doğuş çətinləşdi
• Bəzən aşağı ətraflarda varikoz genişlənmə yarandı
• Yastıayaqlılıq yarandı

İnsanın əmələ gəlməsi zamanı baş verən morfoloji və fizioloji dəyişmələrə səbəb kimi ilk addım olaraq dik yerimək, əsas hərəkətverici amil kimi isə əmək göstərilir. Dik gəzməyə keçid əllərin yeriməkdən azad olmasına səbəb oldu. Əl vasitəsilə fərqli üsullarla müxtəlif qidalar toplanılmağa başlandı, əmək alətləri düzəldildi. Əmək alətlərinin düzəldilməsi insanla meymun arasında fərqin yaranmasına səbəb oldu. İnsanın sinir sistemi də mürəkkəbləşdi və nitq yarandı. Əllər əməklə məşğul olduqca daha da təkmilləşdi və müasir forma aldı.

İctimai həyat tərzi-Əmək nəticəsində sürü halında yaşayan insanlar sonradan ictimai həyat tərzinə keçmişlər.Cəmiyyət halında yaşama onların düşməndən qorunmanı və heyvan ovunu asanlaşdırdı.Odda bişmiş qida ilə qidalanma çeynəmə əzələlərinin öz mahiyyətini itirsməsinə,btki qidasından qarışıq qidaya keçmə isə bağırsaq qısalmışdır.

Nitq-insanın cəmiyyət halında yaşaması onun ünsiyyət zamanı səslərdən istifadə etməsinə səbəb oldu və nəticədə nitq  yarandı İnsan ətraf aləmdən siqnalları 2 formada alır :
1.Birinci siqnal sistemi vasitəsilə-yəni hiss orqanları ilə(bu siqnal sistemi insanabənzər meymunlarda təfəkkürün inkişafına səbəb olub)
2.İkinci siqnal sistemi vasitəsilə-yəni nitqlə(Bu siqnal sistemi isə insanı heyvanlardan fərqləndirir)
Təfəkkür-nitqin yaranması şüurun əmələ gəlməsinə,mücərrəd təfəkkürün formalaşmasına səbəb olmuşdur.

Sonda nəticə etibarı ilə deyə bilərik ki
 Əmək→ İctimai həyat tərzinin → Nitqin → Təfəkkürün yaranmasına səbəb olub.

Xüsusi qeyd

Müasir insanın atası olan Homo sapiens dil qabiliyyətinə sahib tək insan növü idi. Keçmişdə danışmağın yerini alan əl hərəkətləri isə dilin inkişafına öz töhfəsini verib.İnsan beyni  bir meymunun beyninin iki qatı ağırlığındadır. Bunun səbəbi tək bir mutasiyaya bağlanır. Digər məməlilərin çənə əzələləri insanlarınkına nisbətən daha güclüdür. Bu əzələ də kəlləni sıxışdıraraq beynin böyüməsinə mane olur. İnsanlar 2 milyon il əvvəl bu əzələdən xilas olub. Daha sonra isə beyinin inkişafı başladı. İki ayaq üzərində dayanmağa başlamağın bir digər əhəmiyyətli səbəbi isə uzaqdan gələcək düşmənləri daha asan müəyyən etmək olaraq izah olunur.İnsanların iki ayaq üzərində qalxmağa başlamasının səbəbi alət istifadə etməyinin başladığı tarixə söykənir. İnsanlar da tüklərinin azalmasının səbəbi planetimizin istiləşməsinə bağlanır. Çünki insanlar havalar istiləndikcə tüklərinə görə tərləməyə başladı. Stringer bu vəziyyəti belə izah edir: "Çünki bizim fillər kimi böyük qulaqlarımız yox idi". Fillər qulaqlarını sallamağıyla havadan alınan soyuqla bədənini soyutmaq üçün istifadə edir. İnsanların tüklərinin tökülməsinini digər səbəbi isə cinsi münasibətdir. Tüklərin arasındakı parazitlərin xəstəlik yaymasına görə insanlara qarşı cinsdən az tükü olanlarda daha çox cazibədarlıq tapmağa başladı. Daha az tük sahibi olanların genləri dominant olunca da insanlar tüklərini zamanla itirməyə başladı.

Plastik mübadilə(Fotosintez+Xemosintez)

Plastik mübadilənin bir forması da Fotosintez və Xemosintezdir.Avtotrof orqanizmlər (bitkilər,göy-yaşıl yosunlar(sianobakteriyalar),qırmızı və yaşıl bakteriyalar,volvoks,yaşıl evqlena) bu zaman işıq enerjisindən istifadə edərək,qeyri üzvi maddələrdən üzvi maddələr sintez edirlər.

Fotosintez

İlk fotosintezedici canlılar qırmızı və yaşıl bakteriyalar olub,lakinonlar sərbəst oksigen xaric edə bilmirlər.İlk dəfə sərbəst oksigeni əsl fotosintezedicilər -göy yaşıl yosunlar sintez etmişlər.

Fotosintez(yun."fotos"-işıq,"sintez"-əmələ gəlmə) mürəkkəb və çox pilləli bir prosesdir.Günəş enerjisi hesabına qeyri üzvi maddələrdən üzvi maddələrin əmələ gəlmə prosesinə  fotosintez deyilir.

Fotosintezlə bağlı kəşflər

• İlk dəfə bu posesi bitkilərdə1771 ci ildə C.Pristli aşkar etmişdir. O,  tərəfindən "korlanmış" havanın bitkilər tərəfindən saflaşdığını müşahidə etmişdir.Ancaq o, fotosintezdə işığın rolunu bilməmişdir.
• 1779 cu ildə İ.İngenhauz bu prosesein işıqdan asılı olduğunu müəyyən etdi.
• Bu prosesdə karbon qazının iştirakını İ.Senebye,suyun iştirakını isə N.Sosyur müəyyən etdi.
• 1874 cü ildə isə K.A.Timiryazev xlorofilin fotosintezdəki rolunu və mexanizmini öyrənmişdir.

Fotosintetik canlılar

• Bitkilər(latreya və qızıl sarmaşıq xaric)
• İbtidai heyvanlardan yaşıl evqlena ,volvoks
• Göy yaşıl yosunlar(sianobakteriyalar)
• Yaşıl və qırmızı bakteriyalar

Fotosintezə ümumi baxış...
Bitkilər qeyri üzvi maddələrdən üzvi maddələr hazırlayırlar.Bu proses fotosintez nəticəsində baş verir.Fotosintezi yarpaqlarda olan xloroplastlar həyata keçirir.
Xloroplastlar 2 membranlıdır: xarici membran-hamar,daxili membran isə-qrışlıdır.Qırışları əmələ gətirən qranlardır.Qranlar -üst üstə yığılımış lohvəciklərdən tilakoidlərdən təşkil olunmuşdur.Tilakoidlərin membranında isə yaşıl piqment-xlorofil yerləşir.Xloroplastın daxili hissəsi yarımmaye mühitdən ibarətdir və stroma adlanır.Storma qranların arasındakı boşluqları doldurur.Stromada DNT,RNT,ATF,ribasom və fermentlər yerləşir.Xloroplastlar sahib olduqları bu DNT və ribosomlarla həm özlərini çoxaldarlar, həm də bəzi zülallar istehsal edərlər

Fotosintez zamanı qazlar mübadiləsi məsamələr-ağızcıqlar vasitəsilə baş verir.

 Məsamələr açıldığında yarpağın hüceyrələri arasında olan oksigen və su buxarı, fotosintez üçün lazım olan karbon ilə yer dəyişdirir. Beləcə ehtiyacdan artıq hazırlanmış maddələr çölə atıldığı halda, lazımi maddələr istifadə edilmək üçün içəri alınır.

Ağızcıqlar əksərən yarpaqların alt qisimlərində yerləşirlər. Bu sayədə günəş işığının mənfi təsiri minimuma endirilər. Əgər bitkidəki suyu kənarlaşdıran məsamələr yarpaqların üst qisimlərində sıx halda yerləşsəydi, çox uzun müddət günəş şüasının təsirinə məruz qalacaqdılar. Belə olduqda isə bitkinin istidən məhv olmaması üçün məsamələr bitkilərdəki suyu daim çölə atacaq, beləliklə də, bitki normadan artıq su itkisindən ötrü məhv olacaqdı. Məsamələrin bu xüsusi dizaynı sayəsində isə, bitkinin su itkisindən zərər çəkməsinin qarşısı alınmış olur. 

Xarici mühit şəraiti daim dəyişilir.Rütubət nisbəti, istilik miqdarı, qazların nisbəti, havadakı çirklilik... Yarpaqlardakı məsamələr bütün bu dəyişkən şərtlərə uyğunluq göstərə bilən quruluşdadırlar.Suyu qoruyub saxlaya bilmək üçün gün ərzində tamamilə ya da qismən bağlı qalırlar. Bu bitkilər də gündüz vaxtı fotosintez edə bilmək üçün karbon qazı qəbul etməlidirlər. Bunun normal şərtlər daxilində təmin edə bilməsi üçün məsamələr mümkün qədər açıq olmalıdır.Lakin məsamələrinin daim açıq vəziyyətdə olması zamanı bitki davamlı su itirər və bir müddət sonra da məhv olub gedər. Bu səbəblə də bitkinin məsamələri bağlı olmalıdır.İsti ərazilərdə yaşayan bəzi bitkilərdə havadakı karbon qazının yarpaqlarına daha səmərəli bir şəkildə daxil olmasını təmin edən karbon nasosları vardır və məsamələri bağlı olsa da yarpaqlarına karbon qazının daxil olması üçün kimyəvi nasoslardan istifadə edirlər. Bitkidə müəyyən bir müddət ərzində bu kimyəvi nasoslar olmadıqda, artıq o karbon qazı qəbul edə bilməyəcək, qida istehsal etməyəcək və məhv olacaq.
Xarici mühit şəraitinə uyğunlaşma ilə əlaqədar müxtəlif bitkilərini  qurluşları da müxtəlif forma və ölçüdə olur. 

"Xlorofillər, "xlorofil-a "( C₅₅H₇₂O₅N₄Mg) və "xlorofil-b"( C₅₅H₇₀O₆N₄Mg)olmaqla iki növə ayrılırlar. Bu iki növ xlorofil günəş şüasını udduqdan sonra əldə etdikləri enerjini fotosintez prosesini həyata keçirəcək fotosistemlərin içində toplayırlar.Yaşıl bitkilərin demək olar ki, hamısı bir fotosistem ilə tək mərhələli bir fotosintez prosesini reallaşdırdığı halda, bitkilərin 3%-ində fotosintezin iki mərhələli olmasını təmin edəcək iki fərqli fotosistem bölgəsi vardır. "Fotosistem I"(işıq mərhələ) və "Fotosistem II" (qaranlıq mərhələ)olaraq adlandırılan bu yerlərdə toplanan enerji daha sonra tək bir "xlorofil-a" molekuluna nəql edilir. Beləcə hər iki fotosistemdə də reaksiya mərkəzləri meydana gəlir. İşığın udulmasıyla əldə edilən enerji, reaksiya mərkəzlərindəki yüksək enerjili elektronların göndərilməsinə, yəni, itirilməsinə səbəb olur. Bu yüksək enerjili elektronlar daha sonrakı mərhələlərdə suyun parçalanıb oksigenin əldə edilməsi üçün istifadə edilir.

Fotosintez prosesi şərti olaraq 2 mərhələyə(işıq və qaranlıq) ayrılır

1.Fotosintezin işıq mərhələsi "Fotosistem-I"-xloroplastların qranların təşkil edən tilakoidlərin membranında  gedir.Bu mərhələdə əsas rolu yaşıl piqment-xlorofil oynayır.O,işıq enerjisini kimyəvi rabitələr enerjisinə çevirir.İşıq şüaları xlorofilə  təsir edir,bu zaman onun hərəkətli elektronlar "həyəcanlanaraq "xlororofildən ayrılır və tilakoidin memebranından xaricə çıxır.Nəticədə həmin yerdə "-" yüklü  sahə əmələ gəlir.Xlorofilin itən həmin elektronlarının yerinin suyun parçalanmasından(fotoliz)alınan elektronlar tutur.Su işığın təsiri ilə parçalanır.
                                H₂0   →    0H^- +H

H protonları membranın daxilində "+" yüklü sahə yaradır.OH-ionu isə elektronunu verib sərbəst radikala çevrilir.

                                          

                                   OH^--e^- → OH⁰

^{OH- aktiv olduğu üçün radikalları sərbəst qala bilmir,birləşərək fotosintezin kənar məhsulu hesab edilən malekulyar oksigeni və su əmələ gətirir.}

                                     4OH^-  → 2H₂O+O₂

 Nəticə etibarilə də su, oksigenə, protonlara və elektronlara ayrılmış olur.

Oksigen ətraf mühitə çıxır və tənəffüs zamanı istifadə olunur.

Daxili membranın xaricində xlorofilin "-" yüklü eleketronları,daxili tərəfində isə H-nin "+"yüklü protonları yığılaraq potensiallar fərqini yaradır.Potensiallar fərqi böhran səviyyəsinə çatdıqda (200mV) daxili membran boyunca düzülmüş ATF sintezata fermentinin kanalında H protonları  sürətlə daxili membranın xaricinə çıxır.Nəticədə yüksək enerji ayrılır.Yaranan bu  enerji  həmçini ATF sintezinə sərf olunur.Beləki bu zaman ADF-ə bir fosfat turşusu birləşdirməklə ATF əmələ gətirir:

                                               ADF +F →ATF

ATF-malekulları sonradan qaranlıq mərhələdə karbon atomunu tutulması prosesində iştirak etmək üçün stromaya keçir.

 Xaricə çıxan H protonları elektron verərək H atomuna çevrilir.

                                 H⁺ + e^- → H

Elektron axımının sonunda suyun ayrılmasından sonra meydana gələn protonlar və elektronlar tilakoidin daxili hissəsinə daşınmaqla hidrogen daşıyıcı molekul olan NADF (nikotinamid adenin dinukleotid fosfat) ilə birləşərlər. Nəticədə NADF*H molekulu əmələ gəlir. NADF*H də ATF kimi karbon atomunu tutulması prosesində iştirak etmək üçün stromaya keçir.

                                       2e^-+H⁺+NADF →  NADF *H

Beləliklə fotosintezin işıq mərhələsində malekulyar oksigen- O₂    ,hidrogen atomu-H və ATF əmələ gəlir. 

2.Fotosintezin qaranlıq mərhələsi-"Fotosistem-II"-Fotosintezin ikinci mərhələsi olan qaranlıq mərhələ ya da Calvin tsikli adlanır ,xloroplastın stromasında baş verir.Qaranlıq mərhələnin  getməsi üçün işığın olması vacib deyil. Bu mərhələ işığın iştirakı olmadan gedə bildiyindən onu qaranlıq fazası və ya karbon fiksasiyası fazası adlandırırlar. Qaranlıq fazasında havadan udulan karbon qazının mənimsənilməsi və sadə karbohidratların yaranması baş verir. Bu zaman işıq fazasının məhsullarından istifadə edilir. C6H12O6 molekulları yaranır. Qaranlıq mərhələsində yaranan sadə karbohidratlardan (qlükozadan) daha sonra müxtəlif polisaxarıdlər – nişasta, sellüloza və həmçinin digər üzvi birləşmələr yaranır.İşıqlıq mərhələ nəticəsində meydana gələn enerji yüklü ATF və NADF*H molekullarından karbondioksidi təbii karbona çevirmək məqsədiylə istifadə edilir.Qaranlıq mərhələnin son məhsulu, hüceyrənin ehtiyac duyduğu digər üzvi birləşmələr üçün başlanğıc maddəsi olaraq istifadə ediləcək.

Qaranlıq mərhələdə qlükozanın yaranması necə gedir?

Stomada daim 5 atomlu karbon birləşməsi-pentoza olur.Bitkiyə isə daimCO₂daxil olur.Pentoza  (C₅)     CO₂  ilə birləşərək 6 karbonlu birləşmə-heksozanı(C₆) əmələ gətirir.Heksoza davamsız birləşmə olduğundan 2 ədəd 3 karbonlu birləşməyə-triozaya (C₃)   
 parçalanır.Hər bir tioza ATF-dən bir fosfat turşusu qəbul edərək malekulunu enerji ilə zənginləşdirir. Sonra triozalar NADF*H dan özünə bir H atomu birləşdirərək karbohidrat-C₆H₁₂O₆ əmələ gətirir.

                                C_{5 →}  C_{6 →}  2C_3→  C₆ → C₆H₁₂O₆

Triozaların bir qismi isə birləşərək pentozaları əmələ gətirərək yenidən dövriyəyə qoşulur.Bu proses Kalvin tsikli adlanır.

Mahiyyətcə fotosintez okdiləşmə reduksiya reaksiyasıdır.Burada udulan karbon qazı oksidləşdirici,su isə reduksiyaedicicdir.

Fotosintezin yekun tənliyi:

                                 6CO₂+6H₂0 → C₆H₁₂O₆+6O₂-Q

Qlükozanın istifadəsi

• Buraxılan enerji saxlanılma üçün həll olunan nişastaya çevrilə bilər
• Şəkər hüceyrə divarları üçün sellülozaya çevrilir.
• Şəkər, nitrat və digər qidalandırıcı maddələr zülalları əmələ gətirmək üçün amino-turşulara çevrilir.
• Şəkər toxumlarda saxlanılma üçün lipidlərə (piy və yağlar) çevrilir.

Fotosintezin sürəti

Fotosintezin sürətinə bir sıra faktorlar təsir göstərir:

• İşığın intensivliyi – daha çox işıq, daha çox sürət.
• Karbon dioksid konsentrasiyası – daha çox karbon dioksid, daha çox sürət.
• Temperatur – yüksək temperatur fotosintezin sürətini artırır, çünkio fermentlərlə idarə olunur. Amma çox yüksək temperatur enzimlərin təbii xüsusiyyətlərini dəyişə və sürəti azalda bilər.

Bu amillərdən biri çatışmadıqda, təchizat fotosintezin sürətini məhdudlaşdıracaq.
 

Qrafikdəki A xətti göstərir ki, işığın intensivliyi artan kimi fotosintezin sürəti də artır.

Sonda xətt bərabərləşir və artan işıq intensivliyinin sürətə heç bir təsiri olmur.

Amma B xətti göstərir ki, temperatur artıqda sürət də sonradan artır. Bununla belə temperatur məhdudlaşdırıcı amil olmalı idi.

Fotosintez zamanı bitkilər işığın hansı spektrindən istifadə edirlər?

 Bitkilər hüceyrələrindəki xlorofil maddələrinin işıq enerjisinə qarşı həssas olmaları sayəsində fotosintez edə bilərlər. Buradakı əhəmiyyətli məqam xlorofil maddələrinin çox xüsusi bir dalğa uzunluğundakı şüaları istifadə etmələridir. Günəş tam olaraq xlorofilin istifadə etdiyi bu şüaları yayır. Yəni, günəş işığıyla xlorofil arasında tam mənasıyla bir ahəngdarlıq mövcuddur.

Amerikalı astronom Corc Greenstein “the symbiotic universe” adlı kitabında bu qüsursuz ahəngdarlıq haqqında bunları yazır:

Fotosintezi həyata keçirən molekul xlorofildir... Fotosintez mexanizmi bir xlorofil molekulunun Günəş şüasını udmasıyla başlayar. Amma bunun reallaşa bilməsi üçün, işıq doğru rəngdə olmalıdır. Səhv rəngdəki işıq işə yaramayacaq

Bitkilər fotosintez zamanı yeganə enerji mənbəyi olan günəş şüasından istifadə edirlər.Günəş şüasındakı dalğaların sınması ilə meydana gələn və spektr adlandırılan rəng ardıcıllığının bir ucunda qırmızı və sarı rəngin çalarları, o biri ucunda isə mavi və bənövşəyi rəngin çalarları mövcuddur. 

Bitkilər fotosintez əsnasında günəş şüalarının spektrinin iki ucundakı rəngləri, daha doğrusu dalğa uzunluqlarını tuturlar. Bunun müqabilində spektrin ortasında yerləşən yaşıl rəngin çalarlarındakı şüaların bir qədərini tutub böyük bir hissəsini isə əks etdirərlər. Bunu da xloroplastların içində olan xlorofil piqmentleri sayəsində həyata keçirirlər. Yarpaqların əsasən yaşıl rəngdə görünmələrinin səbəbi də məhz budur

İşıq spektrinin görunən hissəsi 0,40-0,70mkm-dir.Bitkilər fotosintez zamanı görünən şüanın -qırmızı,qırmızı yosunlar-yaşıl,qonur yosunlar isə -bənövşəyi spektirindən istifadə edirlər.

Fotosintezin əhəmiyyəti. Fotosintez prosesində az enerjili maddələr olan karbon qazı və sudan yüksək enerjili maddə – qlükoza yaranır. Bitki yarpağı üzərinə düşən enerjinin 1%-dən,xlorella yosunu  isə -12% istifadə edir.Bitkilər bu zaman işıq enerjisinin kimyəvi rabitələr enerjisinə çevirir.. Bundan başqa, fotosintez prosesində atmosferə oksigen xaric olur ki, bu da orqanizmlərin tənəffüsü zamanı istifadə edilir.

 Fotosintezin Məhsuldarlığı:

1m² yarpaq sahəsində 1 saat ərzində 1q üzvi maddəyə bərabərdir.

Heterotrof orqanizmlər fotosintez məhsullarından istifadə edərək karbohidratları parçalamaqla ATF əldə edirlər.

Fotosintez və tənəffüsün fərqləri

Xemosintez

 Bakteriyaların bəziləri də qeyri-üzvi maddələrdən üzvi maddələr sintez edə bilirlər. Lakin bu zaman onlar enerji mənbəyi kimi günəş enerjisindən deyil, kimyəvi reaksiyalar enerjisindən istifadə edirlər. Bu proses xemosintez adlanır.Bu proses S.N.Vinoqradski tərəfindən kəşf olunub.

Xemosintetik canlılar

• Azot bakteriyaları
• Kükürd bakteriyaları
• Hidrogen bakteriyaları
• Dəmir bakteriyaları