Biokimya məsələləri

 1.Zülal sintezi zamanı 138 mol su ayrılmışdır.Bu zülalın sintezini həyata keçirmək üçün məlumat gətirən "gen"dəki nüklotidərin sayını tapın?

İzahı:
138+1=139
139*3=417 kod antikod+  kodlaşdırılmayan nukloitidlər
UAA,UAQ,UQA biri onda 1*3=3 nikleotid
417+3=420

2.Molekul kutlesi 29456 olan amintursu polipeptidinin emele gelmesine nece saniye vaxt serf olunar?

İzahı:
N(amin tursu)=29456/110=268 
1 amin turs zencire birlesmesi 0.2 san bas vererse,
 268 amin turs. bas verer 268x 0.2=53.6 san-ye

3.Zülal sintezi zamanı əmələ gələn suyu 10⁰S-dən- 30⁰Syə dək qızdırmaq üçün 756*10^-21C enerji lazımdır.Bu zülal malekulundakı peptid qruplarında cəmi neçə ∏ rabitəsi vardır?

(C_su=4200 ,  N_a=6,02*10²³)

İzahı:

1.Evvelce nece kiloqram su cixdigini tapiriq.M=756×10^(-21)/(4200×20)=9×10^(-24) kq su alinib.Bu da 9×10^(-21) qram su demekdir.

2.Nece molekul su cixdigini tapiriq.9×10^(-21)×6.02×10^(23)/18=301 su molekulu cixib.

3.Su molekullarinin sayi qeder peptid qrupu olduguna gore 301 peptid qrupu var.Ve her peptid qrupunda 1 π rabitesi olur.

Cavab: 301

Bitkilərə aid məsələlər

1.Çilik vasitəsilə əkilmiş üzüm bitkisindən inkişaf edən 40 kökdən,28 –i yan kökdürsə onda onların neçəsi əlavə kök olar?

İzahı:

Çiliklə çoxaldığı üçün əsas kök olmur.Ona görə  də 40-28=12 əlavə kök

2.Buğdanın bir sünbülcüyündəki və vələmirin bir sünbülcüyündəki erkəkciklərin maksimal sayının arasındakı fərq nəyə bərabərdir?

İzahı:

 Bugdada maksimum 7 cicek olur ( bir sunbulcukde ) Velemirde ise bir sunbulcukde 2-3 ( maksimum dediyi ücün 3 gotururuk Ve sonda 7x 3 - 3x 3 =12

Cavab:12

3.Günəbaxan bitkisinin səbətində 400 meyvə varsa onun bir çiçəyinin mayalanmasında neçə tozcuq və neçə sperm iştirak etmişdir?

İzahı:Bir çiçəyinin mayalanmasında bir tozcuq və 2 sperm iştirak edir.

4.Əgər alma bitkisinin gövdəsində yarpaqların sayı yarğanotu bitkisinin 2 çiçəyində olan ləçəklərin sayına bərabərdirsə,buğumların sayını tapın.

İzahı:

1)Yarğanotu xaççiçəklilər fəsiləsinə aiddir. Hər  çiçəkdə 4 ləşək olur. Onda 2*4=8 ləşək var

2)Alma növbəli düzlüşə malik olduğundan 8 buğum edər.

5.Qatırquyruğu,ardıc.və çökənin bərabər sayda dişi qametləri mayalanmışdır.Mayalanmada iştirak edən erkək qametlərin neçə faizi ardıc bitkisinin payına düşür?

İzahı:

1)Qatırquyeuğu-1,ardıc-1,çökə- 2   ümümi  4 erkək hüceyrə iştirak edir mayalanmada.

2) 4 erkək hüceyrədən isə 1 i  ardıcın payına düşür.

3.  4___________100%

      1__________x

        x= 25%

Çoxalma Ontogenez məsələləri

 1.Öz-özünə tozlanan diploid(2n) bitkinin kök,gövdə,yarpaq və endosperm hüceyrələrində xromosomların cəmi 162 olarsa onda,bu bitkinin spermində neçə xromosom olar?

İzahı:

kok 2n +govde 2n+ yarpaq 2n+ endosperm 3n=162;

9n=162;

n=18; spermide xromosom sayi n oldugu ucun cavab:18

Genetika məsələləri

 1.Müəyyən bir məməli növündə X xromosomu ilə ilişmiş və rüşeymin sorulub məhv olmasına gətirirb çıxaran ressesiv bir gen var.Bu geni daşıyan dişi fərd ilə sağlam erkək fərdin çarpazlaşmasından alınan nasılda neçə erkək neçə dişi olar?

İZAHI: Xəstəlik iki ressev gen bir ziqota düşəndə biruzə verir və bu fərdlər ölür

Əgər daşıyıcı dişi fərdlə sağlam erkək fərd çarpazlaşarsa, alınan nəsilldə dişi və erkək fərd nisbəti belə olacaq.

XX sağlam qadın , Xx daşıyıcı qadın, Xy sağlam kişi, x y xəstə kişi . Nəticədə alınan fərdlər 2 dişi : 1 erkək olacaq.

2.Alkoptnuriya xesteliyi qigirdaq toxumalarinin renglenmesi ve qlevilesmesi, sidiyin suretle turqunlawmasi ile xaretkterize olunur. 
Qocaqliq dovrunde bu anomaliya zamani artirt baw verir. Bu xestelik autsom ressesiv elamet kimi nesle otrulur. Xestleiyin rsatgelme tezliyi 1:100000e beraberdi. Populyaisyada olan hetreoziqotlarin miqdarini hesablayin. 

İzahı:resessiv elemet kimi ötürülürse,aa ve ya q kvadratı =1/100000 burada tam reqem çıxmayacaq.q^2=0,00001

q~0,00316
P~1-0,00316=0,99684
2Pq=2*0,99684*0,00316=0,00630=0,63%

3.2000 fərddən ibarət bir populyasiyada erkək və dişi fərdlərin sayı bərabərdir. Əgər bu populyasiyada X xromosomu ilə ilişikli olan a resessiv geninin rastgelme tezliyi 0,2 % dirsə, bu populyasiyada neçə xəstə fərd olar?

İzahı:

Burda rastgelme tezliyi 0.2dir,yeni her 10X xromosomundan biri xesteliyi dasiyir,ve kisilerde cinsi xromosomlar XY olduguna gore 1000 neferden 1000×2÷10=200 neferi xesteliyi dasiyir.Xestelik ressesivdir,yeni qadinlarda uze cixmasi ucun her iki X xromosomu xesteliyi dasimalidir.Genotip XX seklinde olduguna gore bunu X² da yaza bilerik.Yeni iki xeste genin bir araya gelme ehtimali (2/10)²=4/100-dur.Yeni 1000 qadindan 1000×4÷100=40 neferi xestedir.Umumi 200+40=240

Birhüceyrəlilərə aid məsələlər

 1..Sınaq şüşəsinə doldurulmuş gölməçə sularında yaşıl evqlena və infizor tərlik aşkar eilmişdir.Tədqiqatçılar bu ibtidailərdə cəmi 60 yığılıb açılan qovucuq saymışlar.Şüşədəki evqlenaların sayı infuzorun sayından 2 dəfə azdır.Onda şüşədə cəmi neçə infuzor tərlik var?

İzahı:

Burada,evqlena infuzor-tərlikdən 2 dəfə az olduğu üçün, tənlikdə infuzor-tərliyi 4X götürəcəyik:

X+4X=60

5X=60

X=12 ifrazat vakuolu

Evqlenada 1 ifrazat vakuolu var,ona görə də 12 ədəd də evqlena olacaq.

4x12=48 vakuol infuzor-tərlikdəki ifrazat vakuollarının sayıdı.1 infuzor-tərlikdə 2 ifrazat vakuolu var,onda 48:2=24 infuzor-tərlikdək

Cavab:12 evqlena və 24 infuzor-tərlik (şərtdə deyilir ki, evqlena infuzor-tərlikdən 2 dəfə azdır)

Qan damar sistemi məsələləri

 1.60 nəfərdən ibarət bir qrupda qanında A aqqlütinogeni daşıyan fərdlərin sayı 29 nəfər, B aqqlütinogeni daşıyan fərdlərin sayı 35 nəfərdir.Qanında (hər iki aqqlütinogeni daşıyan fərdlərin sayı və heç bir aqqlütinogeni daşımayan) fərdlərin cəmi ilə (yalnız A aqqlütinogeni ilə yalnız B aqqlütinogeni daşıyan fərdlərin) cəmi sayı bərabər olarsa, hər qan qrupuna aid fərdlərin ayrılıqda sayı nə qədər olar?

İzahı:Qaninda

1.  hec bir aqqlut.dasimayan 1-ci qrup; 
2.  her iki aqqlut.dasiyan 4-cu qrup; 
3.  yalniz A aqlut.dasiyan 2-ci qrup; 
4.  yalniz B aqqlut.dasiyan 3-cu qrupdur.

1)2-ci qrup X, 3-cu qrup Y, 4-cu qrup Z;1-ci qrupu D ile isare edek.onda X+Y+Z+D=60; 2)X+Y=Z+D;buradan Z+D-nin qiymetini qoyuruq evvelki tenlikde yerine alinir 2X+2Y=60 

3)ve serte gore X+Z=29,Y+Z=35 bunlari teref terefe cixsaq Y-X=6; Y=6+X alinir 

4)bunu da qoyaq umumi tenlikde yerine 2X+2(6+x)=60; 2x+12+2x=60; x=12 bu oldu 2-ci qrup; X+Z=29-dan Z=29-12=17 bu oldu 4-cu qrup; Y+Z=35-den Y=35-17=18 bu da oldu 3-cu qrup; D=60-(X+Y+Z)=60-(12+18+17)=13 nefer bu da oldu 1-ci qrup; cavab: 1-ci qrup 13; 2-ci qrup12; 3-cu qrup 18 ve 4-cu qrup 17 nefer olacaq.

Karpaçenko məsələləri

 1.Dölsüzlüyü Karpiçenko üsulu ilə aradan qaldırılmış diploid bitkilərin növarası hibridinin somatik hüceyrələrində neçə növ cinsi xromosom olmalıdır? (fərdlərdən biri heteroqametdir.)

İzahı:
erkek ferd heteroqametdirse,yumurta huceyre XX spermi ise XY cinsi xromosomlarini dasiyir(karpacenko tetbiq edildiyine gore),somatik huceyre XXXY olur,yeni 2 nov cinsi xromosom olur.

2.Diploid  xromosom dəsti 14 və 42 olan bitkilərdən alınmış və dölsüzlüyü Karpeçenko metodu ilə aradan götürülən növarası hibridin somatik hüceyrəsinin nüvəsində xromosomların minumim sayı nə qədər olar?

İzahı:

1) 2n=14---- demək n=7

2)2n=42 ____demək  n=21

3) n+n=7+21   ,2n= 28 (dölsüz)

4) Bu bitkiyə Karpaçenko metodu tətbiq etsək sayını 2 dəfə artırarıq.yəni 28*2=56 olar

3.Somatik hüceyrəsində  40 xromosomu olan tetraploid bitki ilə qametində 15 xromosom olan və dölsüzlüyü Karpaçenko metodu ilə aparılan diploid bitkinin çarpazlaşmasından alınan hibridin somatik hüceyrələrində minumum neçə xromosom alınar?

İzahı: 

1) 4n=40 onun qameti 2n=20 olar

2)n=15 (Karpaçenko metodu bu bitkiyə tətbiq olunduğundan onun sayını 2 dəfə artırırıq)

3) yəni 15* 2=30

4)Daha sonra hər iki qameti toplayırıq 20+30=50

4.12 xromosomlu yumurtahüceyrə ilə 14 xromosomlu spermin mayalanmasından alınan dölsüzlüyü Karpaçenko metodu ilə aradan götürülən ı hibridin somatik hüceyrəsinin nüvəsində xromosomların sayı nə qədər olar?

İzahı: 

1) n-12 , n=14

2) n+n=12+14    2n=26 (dölsüz)

3) Karpaçenko tətbiq etsək 26 *2 =52

Dayaq hərəkət sistemi məsələləri

 1.Şimpanzedəki dişlərin sayı oranqutandakı döş qəfəsi sümüklərinin sayından nə qədər azdır?

İzahı:

Şimpanzenin dişinin sayı-32

Oranqutanın döş qəfəsi sümüklərinin sayı-37

37-32=5

2.Qorilladakı    döş qəfəsi sümüklərinin sayı Şimpanzenin   döş qəfəsi sümüklərinin sayından nə qədər çoxdur?

İzahı:

Oranqutanın döş qəfəsi sümüklərinin sayı-37

Qorillada -----------------------------------------40

40-37=3 ədəd

3.Eyni sayda götürülmüş ördəkburun və qurbağada cəmi 156 sümük var .ördəkburunun sayını tapın.
İzahı:
Qurbağada-2 kürək+2 körpücük+2 qarğa+1 döş sümüyü=7
 Ördəkburunda 2 kürək+2 körpücük+2 qarğa=6 
 7x+6x=156 
 13x=156 
  x=12 
12 ördəkburun 12 qurbağa

Cinsiyyət sistemi məsələləri

 1. Diploid orqanizmin 3 somatik və bir yetişmiş cinsiyyət hüceyrəsində xromosomların cəmi 154 olarsa, göstərilən xromosomlardan neçəsi autsomdur?

İzahı: Bir somatik hüceyrədə 2, bir cinsi hüceyrədə isə 1 cinsiyyət xromosomu olur. Digər xromosomlar isə autsomdur. Onda: 3x2+1x1=7 cinsiyyət xromosomu. Cəmi xromosomlardan cinsiyyət xromosomların sayını çıxaraq deyə bilərik ki, 154-7=147-si autsomdur.

2. 3 somatik və 1 yumurta hüceyrəsində xromosomların sayı cəmi 154 olan orqanizmin spermatozoidində autosom xromosomların sayı nə qədərdir?

İzahı:

(3*2n)+n=154

7n=154

N=22

Spermatozoiddə haploid dəstdə 22 xromosom  var=21 autosom+1 cinsi

3.Əgər qadın orqanizmində sarı cisim fazalarının ümumi müddəti ən çoxu 416 həftə çəkibsə, onda bu qadının maksimum neçəyaşı olar (normal 28 günlük aybaşı tsikli şəraitində və hamiləlik baş verməmişdir)?

İzahı:

 Her ovulyasiyaya 2 hefte(14 gun) sari cisim fazasi uygun oldugu ucun, 1 ilde 13 ovulyasiya bas verir ve sari cisim fazasi 2x13=26 hefte cekir. 1 ilde 26 hefte cekirse sari cisim fazasi,onda 416 hefte 416:26=16 ile bas verib. Bu cavablara baxsaq max.yas heddini 13 yas goturub, odur ki,16+13=29 yasi olar.

Cavab:29

Sinir sistemi məsələləri

 İzahlı Məsələlər

1.İnsanın baş beyin yarımkürələri qabığının sinir toxuması hüceyrələrində nə qədər cinsiyyət xromosomu vardır.

(sol yarımkürədə 6 milyard akson olarsa)?

İZAHI: Bilirik ki, bir neyronun bir aksonu olur.Şərtə əsasən, sol yarımkürədə 6 milyard akson varsa, deməli tam baş beyin yarımkürələrində 6x2=12 milyard neyron vardır. Bilirik ki, sinir toxuması hüceyrələrini neyronlar və onlardan on dəfə çox sayda olan peyk hüceyrələri təşkil edir. Buna görə də deyə bilərik ki, tam yarımkürələrdə 132 milyard hüceyrə var.( 12 mld neyron və 12x10=120 mld peyk hüceyrəsi). Məlumdur ki, bir somatik hüceyrədə 2 cinsiyyət xromosomu olur. Buna görə də 132mld x 2 = 264 mld cinsiyyət xromosomu

2.110 hüceyrədən ibarət sinir toxumasında nə qədər neyron var?

  İzahı: biz bilirik ki  1 neyrondan 10 dəfə çox peyk hüceyrəsi olur.Onda bunu  n/11 düsturu ilə tapa bilrərik.

110: 11= 10 neyron var.

3.İnsanın baş beyin yarımkürələri qabığının sol hissəsində 10 mlrd hüceyrənin sinir impluslarının ötürülməsində iştirak etdiyini qəbul etsək baş beyin yarımkürələri qabığında neçə cinsi xromosom vardır?

İzahı: 10 milyard sinir imlpusunu ötürürsə demək söhbət neyrondan gedir.Bir tərəfdə 10 mlrd varsa digər tərəfdə də 10 mlrd var. Demək beyin qabığında 20 mlrd neyron var. 20 mlrd neyron varsa ondan 10 dəfə çox peyk hüceyrəsi yəni 200 mlrd peyk hüceyrəsi var. Demək sinir toxuması 20 + 200 =220 hüceyrədən təşkil olunub.Hər bir hüceyrədə 2 ədəd cinsi xromosom var .Ona görə də 220 *2= 440 cinsi xromosom olar.

4.Qadında (kişidə) baş beyin yarımkürələri qabığının sol hissəsində hüceyrələrin sayını n ilə qəbul etsək , yarımkürələr qabığındakı autosom xromosomların sayı nə qədər olar?

İzahı:Əgər sol yarımkürə n olarsa onda sağ yarımkürə də n olar.Ümumi qabıq isə 2n olar.Biz bilirik ki 1 hüceyrədə 44 autosom xromosom var .Onda,

1__________44

2n_________x

 x= 88 olar.

QEYD:

Sinir sistemi məsələrini həll edən zaman aşağıdakı Düsturlardan istifadə edə bilərsiniz

1.İnsanın sinir toxumasının hüceyrələrinin sayını   S ilə işarə etsək.Neyronların sayını N ilə işarə etsək 
Neyronu tapmaq üçün ------- N= S:11 düsturundan istifadə etmək olar.
2..İnsanın sinir toxumasının hüceyrələrinin sayını   S ilə işarə etsək.Peyk hüceyrlərin  sayını P ilə işarə etsək  Onda Peyk hüceyrəsini tapmaq üçün-------- P= S:11*10

İlişikli irsiyyət

 Tomas Morqan və onun tələbələri(Q.C.Möller, A.Q.Störtevant) "Xromosomun İrsiyyəti" nəzəriyyəsini formalaşdırmışdılar. Genlərin xromosomda yerləşməsi haqqında qoyulmuş qanunauyğunluqlar Qreqor Mendelin qanunlarının sitoloji mexanizmlərinin aydınlanmasına və təbii seçmə nəzəriyyəsinin genetik əsaslarının inkişafına səbəb oldu. Növlərdə irsiyyət və dəyişkənliyin olmasına aid uzunmüddətli və çətin araşdırmalar yalnız Morqanın drozofil milçəyi üzərində apardığı eksperimentlərdən sonra uğurla nəticələndi.O drozofil milçəyinin öyrənilmiş xüsusiyyətlərini 4 qrupa böldü, bunlar irsən nəslə ötürülür və drozofil milçəyində 4 cüt xromosomun olmağı ilə bağlıdı.

Morqanın homoziqot boz bədənli, normal qanadlı (dominant əlamət) milçəklə qara bədənli, rudiment (tam inkişaf etməmiş) qanadlı (resessiv əlamət) milçəyi çarpazlaşdırması zamanı bütün milçəklər boz bədənli, normal qanadlı oldu. Deməli, Mendelin birinci qanunu özünü göstərdi. Lakin birinci nəsildə alınmış heteroziqot milçəklərlə resessiv milçəklərin çarpazlaşmasında alınacaq milçəklərin sayı Mendel qanunlarına uyğun olmadı.

Əgər Mendel qanunlarına görə, diheteroziqot genotipli dişi fərdlər resessiv genotipli erkək fərdlərlə çarpazlaşarsa, alınan nəsillərdə boz bədən, normal qanadlılar 25%, boz bədən, rudiment qanadlılar 25%,qara bədən, normal qanadlılar 25%, qara bədən, rudiment qanadlılar 25% alınmalı idi. Ancaq bu nisbət alınmır. Parçalanma aşağıdakı kimi ola bilər:

41,5% boz bədən, normal qanad;

41,5% qara bədən, rudiment qanad;

8,5% boz bədən, rudiment qanad;

8,5% qara bədən, normal qanad.

Buna səbəb qeyri-allel genlərin eyni xromosomlarda yerləşməsi və irsən nəsildən-nəslə bir yerdə ilişikli keçmələridir.

Yeni kombinasiyaların yaranmasına səbəb meyoz prosesi zamanı I profazada homoloji xromosomların konyuqasiyası zamanı gen mübadiləsinin (krossinqover) baş verməsidir. Krossinqover hadisəsinin başvermə tezliyi genlərin xromosomlarda yerləşməsi vəziyyətindən asılıdır.

Genlər xromosomda nə qədər uzaq yerləşərsə, krossinqover bir o qədər çox baş verər. Bu hadisələrin öyrənilməsi hazırda orqanizmlərin gen xəritələrinin qurulmasına imkan verir. Hər bir orqanizmdə ilişikli gen qruplarının sayı haploid xromosom yığımına bərabər olur.

Bu nəzəriyyənin əsas müddəaları aşağıdakılardır:

1. Müxtəlif genlər eyni xro- mosomlarda yerləşə bilir. Hər bir xromosom ilişikli genlər qrupunu təmsil edir, növün ilişik qruplarının sayı haploid dəstdə olan xromosomların sayına bərabərdir.

2. Hər bir gen xromosomda müəyyən yer (lokus) tutur; xro- mosomlarda genlər düz xətt üzrə yerləşir.

3. Homoloji xromosomlar arasında allel gen mübadiləsi gedir.

4. Xromosomda genlər arasında məsafə onların arasındakı krossinqoverin sayına düz mütənasibdir.

Genetika

 Genetika canlıların irsiyyət və dayişkənliyindən bəhs edən elmidir.

1906-cı ildə ingilis alimi U.Betsonun (1861–1926) təklifı ilə bu elmə "genetika" adı verilmişdir (latın sözü geneo-törədirəm).

Canlılar aləmi coxalma yolu ilə həmişə özünə oxşar nəsil verir. İnsandan insan, atdan at, qoyundan quzu, inəkdən buzov, almadan alma, üzümdən üzüm, törəyir.Valdeyinlərinin əlamətlərinin nəsildən nəsilə ötürülməsi irsiyyət adlanır.

Məsələn, əksər otyeyən heyvanların yeni doğulmuş balalarında çox cəld hərəkət etmək xassəsi vardır. Çünki, bu heyvanların vəhşi halda yaşamış əcdadları yırtıcılardan qorunmaq üçün sürətlə qaçmaq xüsusiyyətinə malik olmuşlar. Lakin unutmaq olmaz ki, əcdad əlamətlərinin heç də hamısı nəsildən – nəsilə verilmir.Yaşayış şəraiti və müxtəlif kənar amillərin təsiri nəticəsində bu əlamətlər dəyişkənliyə uğrayır və sonrakı nəsildə başqa şəkildə üzə çıxır. Beləliklə, bəzi əlamət və xassələrin valideyindən fərqli nəsildə dəyişilmiş halda üzə çıxması dəyişkənlik adlanır. Məsələn, itlərin əcdadları vəhşi halda yaşadıqları zaman səsləri dəqiqliklə qəbul edirdilər, ona görə də onların qulaqları dik olmuşdur. Əhilləşdirildikdən sonra itlərin bəzilərində bu funksiya aradan çıxmış və qulaqları sallaq olmuşdur.

Genetikanın inkişafında mühüm mərhələ, bu elmin banisi Çex alimi Qreqor Mendelin (1822-1884) işləri ilə başlayır.

900-cu ildə üç alim-hollandiyalı Q.de-Friz, alman K.Korrens və avstriyalı K.Çermaq bir-birindən xəbərsiz bitkilər üzərində çarpazlaşdırma aparıb, Mendelin kəşflərinə uyğun nəticələr çıxartdılar. Onlar öz nəticələrini Mendel qanunları ilə elmə daxil etdilər.

 Genetikanın inkişafında mühüm mərhələlərdən biridə Amerikan alimi Tomas Morqandan (1866-1945) başlayır.O, drozofil adlanan milçək üzərində yeni eksperimental işləri apararaq irsiyyətin xromosom nəzəriyyəsini irəli sürdü. Təcrübələr göstərir ki, irsiyyətin maddi əsasları olan genlər xromosomlarda yerləşir.

Bütün elmlər kimi genetikanın özünəməxsus tədqiqat üsulları vardır.

 1.Hibridoloji üsul. 

2.Sitoloji üsul. 

3.Onntogenetik üsul.

Dominant gen üstünlük təşkil edən əlaməti və onun həm homoziqot, həm də heteroziqot vəziyyətdə təzahürünü müəyyənləşdirir. Dominant gen latın əlifbasının böyük hərfi ilə işarə olunur.

Resessiv gen gizli əlaməti müəyyənləşdirir. Bu genlər homoziqot vəziyyətdə olduqda ressesiv əlamət müşahidə edilir. Resessiv gen latın əlifbasının kiçik hərfi ilə işarə olunur.

Yuxarıda qeyd olunanlardan başqa, genetikada digər terminlərdən və işarələrdən də istifadə olunur:

 - erkək fərd
 - dişi fərd

Lokus xromosomda genin yerləşdiyi sahədir.

Allel genlərBir əlamətin müxtəlif formasına allel əlamətlər və onların inkişafına səbəb olan genlərə allel genlər deyirlər. Allel günlər homoloji xromosomlann eyni sahəsində (lokusunda) yerləşən genlərdir. Məsələn:

Heteroziqot oxşar genotipli fərdlə çarpazlaşma zamanı nəsildə parçalanma verən, müxtəlif tipli qametlər hazırlayan fərdlərdir (genotip - Aa).

Fenotip orqanizmin xarici və daxili əlamətlərinin cəmidir.
Genotip valideynlərdən alınan genlərin cəmidir.
Pariantale (P) valideyn deməkdir.
Filiale (F) qız deməkdir.

Mendelin I qanunu “Eynilik və ya dominantlıq” adlanır.

Q. Mendel öz təcrübələrində sarı və yaşıl toxumlardan alınan bitkiləri çarpaz tozlandırmış və alınan toxumların hamısının sarı rəngdə olduğunu müşahidə etmişdir. Deməli, birinci nəsildə alınanlar eyni əlamətə malikdir. Bu təcrübədə sarı rəng dominant, yaşıl rəng isə ressesivdir.

Bundan sonra Mendel aldığı hibridlərdən öz-özünə tozlanma ilə nəsil əldə edərək hesablamalar aparır. Mendel müşahidə edir ki, birinci nəslin hibridlərindən alınan nəsillərdə parçalanma baş verir və gizli qalan əlamətlər üzə çıxır.

Bunun nəticəsində Mendel özünün ikinci - “Əlamətlərin parçalanması” qanununu irəli sürmüşdür.

Mendelin II qanunu (parçalanma): çarpazlaşma zamanı I nəsildə gizli qalan əlamət (ressesiv) II nəsildə 3:1 nisbətində üzə çıxır.

Analizedici çarpazlaşdırma.Bəzən dominant fenotipli fərdlər həm homoziqot, həm də heteroziqot ola bilər. Belə hallarda bu fərdin genotipini dəqiq müəyyənləşdirmək üçün onu resessiv fenotipli fərdlə çarpazlaşdırırlar. Bu, analizedici çarpazlaşdırma adlanır. Burada əgər resessiv əlamət üzə çıxarsa, deməli dominant əlamətə malik valideyn heteroziqot imiş.

Bəzi hallarda dominant genin əlamətləri tam şəkildə özünü göstərmirsə (natamam dominantlıq və ya irsiyyətin aralıq xarakteri), monohibrid çarpazlaşmada 2-ci nəsildə, fenotip və genotip üzrə nisbət -1:2:1 olur.

Dihibrid çarpazlaşma iki müxtəlif əlamətə görə fərqlənən valideyn formalarının çarpazlaşdırılmasıdır. Mendel rəngi və formasına görə fərqlənən homoziqot sarı hamar toxumlu noxud bitkisini yaşıl qırışıq toxumlu bitki ilə çarpazlaşdırmışdır. Birinci nəsil hibridlərdə eynilik özünü göstərmişdir. Alınan bütün toxumlar sarı və hamar olmuşdur.

Hibridlərin öz-özünə tozlanması zamanı fenotipə görə sarı-hamar, sarı-qınşıq, yaşıl-hamar, yaşıl-qırışıq toxumlu noxudlar 9:3:3:1 nisbətində alınmışdır. Genotipə görə isə 4:2:2:2:2:1:1:1:1 şəkildə parçalanma baş vermişdir.

Polihibrid çarpazlaşma. Mendel üç cüt allellə fərqlənən noxud sortlarını da çarpazlaşdırmışdır. İrsiyyət qanunauyğunluqları bu zaman ümumi olmuşdur. Üç əlamətə görə çarpazlaşma sxemi aşağıdakı kimidir:

İkinci nəsil F2-ni almaq üçün birinci nəsil hibridləri çarpazlaşır. Bu zaman hər bir fərd 8 cür qamet hazırlaya bilir. Alınan qametlər: ABC, ABc, AbC, Abc, aBC, aBc, abC, abc.

İnsanlardakı I, II, III, IV qan qruplarını A, B və O genləri müəyyənləşdirir. Bunlardan A və B dominant, O geni resessivdir. A və B bir yerdə olanda isə qarşılıqlı təsir özünü göstərir. İnsanın qan qruplarında 6 genotip, 4 fenotip olur.