Xromosomlar

Xromosomun kəşfi
Xromosomlar- İlk dəfə 1848-ci ildə alman botaniki V. Qofmeyster tradeskansiya tozcuqlarının ana hüceyrələrini tədqiq edərkən xromosomları müşahidə etmişdir.Xromosom termini ilk dəfə 1888-ci ildə V. Valdeyer təkilf etmişdir. “Xromosom” yunan sözü olub, “chromo”- rəng, “soma”- cism deməkdir.

Xromosumun  qurluşu
Xromosomlar-genetik cəhətdən mürəkkəb, universal irsi vahidlər olub viruslarda, bitkilərdə və heyvanlarda təsadüf edilir.

Xromosom DNT və zülallardan əmələ gəlmiş hüceyrəvi sturukturdur.DNT-nin ikiləşməsindən sonra hər bir xromosom iki DNT molekulundan ibarət olur.Hər iki DNT molekulu ayrı-ayrılıqda xromatidlər (yun. “chroma” – rəng, “eidos” – görünüş, növ) adlanır. Xromatidlər bir-biri ilə sentromer (lat. “centrum” – mərkəz, “meros” – hissə) adlanan hissə ilə birləşir.Sentomer olan hissə birinci  gərilmə adlanır,sanki onu 2 hissəyə ayırır.İkinci gərilmə isə nüvəcikdə olur.Xromosomların uzunluğu 0,2-dən- 50 mmk-aqədər, diametrləri isə 0,2-dən- 2 mmk-a qədər dəyişir. Xromosomların ölçüsü və forması daimidir.

Xromosom sayı
Hər növ müəyyən və sabit sayda  xromosom yığımına, yəni kariotipə malikdir.Kariotip orqanizmin sayı, ölçüsü və forması ilə səciyyələndirilən xromosom vəhdətidir.
Xromosomların sayı heyvan yaxud bitkilərin böyüklüyündən və onların inkişafsəviyyəsindən asılı olmur.
                                     Bəzi növlərin xromosom  sayı 

Homoloji xromosomlar
 İkiqat (diploid) xromosom yığımına malik orqanizmlərdə ölçüsünə, formasına və irsi məlumatların xarakterinə görə bir-birindən fərqlənməyən cüt xromosomlar olur. Belə cüt xromosomları homoloji (yun. “homos” – eyni) xromosomlar adlandırırlar. Homoloji xromosom cütləri zahirən bir-birinə oxşardır,onların sentromeri eyni yerdə olur və genlər eyni ardıcıllıqla düzülür.
Birqat- haploid yığımda xromosomlar forma və ölçüləri üzrə fərqlənirlər. 



İnsanın xromosom sayı

İnsanın xromosom yığımı 46 xromosomdan ibarət olub, onların ikisinin cinsi müəyyən etdiyinə görə onlara cinsi xromosom deyilir(qalan 44-ünə somatik-bədən xromosomları deyilir). Kişilərdə bu cinsi xromosomlar XY,qadınlarda XX cütlüyüdür. Mayalanmada iştirak edən kişi cinsi spermatazoid və qadın cinsi hüceyrəsi yumurtahüceyrədə xromosom sayı bədən hüceyrələrində olduğundan 2 dəfə az-23 olur.

Mayalanma zamanı  ziqotda xromosomların paylanmasından asılı olaraq  dölün cinsiyyəti müəyyən olunur.

Hüceyrədə olan orqanoidlər arasında  mitoxondri xüsusi yer tutur.Mitoxondrilər oğul və qızlara istənilən halda yalnız ana-yumurtahüceyrə tərəfindən ötürülür. Spermatazoiddə mitoxondri olmasına baxmayaraq o, mayalanmada iştirak etmir.İstər oğlanların, istərsə də qızların mitoxondriləri onlara öz anaları tərəfindən, analarına öz anası tərəfindən və beləliklə bütün qadın xətti boyunca dayanmadan ötürülüb. Həmçinin,bütün oğlanlar öz Y xromosomlarını atalarından, ataları öz atasından və s. alır

 

Xromosom  xəstəlikləri

Tibbdə gen və xromosom patalogiyaları ilə əlaqədar olan 6000-dən artıq müxtəlif xəstəliklər müəyyən edilmişdi.Bu xəstəliklər sırasında karlıq, korluq, zehni zəiflik, şizofreniya, cinsi inkişafın, boyun uzanmasının ləngiməsi, şəkərli diabet, epilepsiya, sonsuzluq, skelet pozğunluqları, böyrək patalogiyaları və .s. xəstəliklər mövcuddur. 
İnsanda  gen və xromosom mutasiyaları ilə nəticələnən xəstəliklər-irsi xəstəliklərdir.

  Xromosom saylarında olan pataloji dəyisikliklər, nəticəsində əmələ gələn xəstəliklərdən ən çox təsadüf edilənlərdən biri Daun sindromudur. Belə xəstəliklərdə xromosom dəstinin sayı 46 deyil 47 olur. Artıq olan bir qeyri- cinsi xromosomdur. Bu xromosom dəsti ilə doğulanların psixi inkişafı kəskin dərəcədə zəif olur.

    Bildiyimiz kimi, kişi xromosom dəsti 46_XY olur. Bəzi hallarda oğlanlarda artıq cinsi xromosom olmaqla 47_XXY xromosom dəsti olur. Belə oğlan uşaqları cinsi inkişafdan geri qalmaları,qadına bənzər bədən quruluşları və süd vəzilərinin böyüməsi ilə fərqlənirlər. Bu patalogiyası olan kişilər sonsuz olurlar və onların müalicəsi isə indiyə qədər hələki mümkün hesab edilmir.