Genetika

 Genetika canlıların irsiyyət və dayişkənliyindən bəhs edən elmidir.

1906-cı ildə ingilis alimi U.Betsonun (1861–1926) təklifı ilə bu elmə "genetika" adı verilmişdir (latın sözü geneo-törədirəm).

Canlılar aləmi coxalma yolu ilə həmişə özünə oxşar nəsil verir. İnsandan insan, atdan at, qoyundan quzu, inəkdən buzov, almadan alma, üzümdən üzüm, törəyir.Valdeyinlərinin əlamətlərinin nəsildən nəsilə ötürülməsi irsiyyət adlanır.

Məsələn, əksər otyeyən heyvanların yeni doğulmuş balalarında çox cəld hərəkət etmək xassəsi vardır. Çünki, bu heyvanların vəhşi halda yaşamış əcdadları yırtıcılardan qorunmaq üçün sürətlə qaçmaq xüsusiyyətinə malik olmuşlar. Lakin unutmaq olmaz ki, əcdad əlamətlərinin heç də hamısı nəsildən – nəsilə verilmir.Yaşayış şəraiti və müxtəlif kənar amillərin təsiri nəticəsində bu əlamətlər dəyişkənliyə uğrayır və sonrakı nəsildə başqa şəkildə üzə çıxır. Beləliklə, bəzi əlamət və xassələrin valideyindən fərqli nəsildə dəyişilmiş halda üzə çıxması dəyişkənlik adlanır. Məsələn, itlərin əcdadları vəhşi halda yaşadıqları zaman səsləri dəqiqliklə qəbul edirdilər, ona görə də onların qulaqları dik olmuşdur. Əhilləşdirildikdən sonra itlərin bəzilərində bu funksiya aradan çıxmış və qulaqları sallaq olmuşdur.

Genetikanın inkişafında mühüm mərhələ, bu elmin banisi Çex alimi Qreqor Mendelin (1822-1884) işləri ilə başlayır.

900-cu ildə üç alim-hollandiyalı Q.de-Friz, alman K.Korrens və avstriyalı K.Çermaq bir-birindən xəbərsiz bitkilər üzərində çarpazlaşdırma aparıb, Mendelin kəşflərinə uyğun nəticələr çıxartdılar. Onlar öz nəticələrini Mendel qanunları ilə elmə daxil etdilər.

 Genetikanın inkişafında mühüm mərhələlərdən biridə Amerikan alimi Tomas Morqandan (1866-1945) başlayır.O, drozofil adlanan milçək üzərində yeni eksperimental işləri apararaq irsiyyətin xromosom nəzəriyyəsini irəli sürdü. Təcrübələr göstərir ki, irsiyyətin maddi əsasları olan genlər xromosomlarda yerləşir.

Bütün elmlər kimi genetikanın özünəməxsus tədqiqat üsulları vardır.

 1.Hibridoloji üsul. 

2.Sitoloji üsul. 

3.Onntogenetik üsul.

Dominant gen üstünlük təşkil edən əlaməti və onun həm homoziqot, həm də heteroziqot vəziyyətdə təzahürünü müəyyənləşdirir. Dominant gen latın əlifbasının böyük hərfi ilə işarə olunur.

Resessiv gen gizli əlaməti müəyyənləşdirir. Bu genlər homoziqot vəziyyətdə olduqda ressesiv əlamət müşahidə edilir. Resessiv gen latın əlifbasının kiçik hərfi ilə işarə olunur.

Yuxarıda qeyd olunanlardan başqa, genetikada digər terminlərdən və işarələrdən də istifadə olunur:

 - erkək fərd
 - dişi fərd

Lokus xromosomda genin yerləşdiyi sahədir.

Allel genlərBir əlamətin müxtəlif formasına allel əlamətlər və onların inkişafına səbəb olan genlərə allel genlər deyirlər. Allel günlər homoloji xromosomlann eyni sahəsində (lokusunda) yerləşən genlərdir. Məsələn:

Heteroziqot oxşar genotipli fərdlə çarpazlaşma zamanı nəsildə parçalanma verən, müxtəlif tipli qametlər hazırlayan fərdlərdir (genotip - Aa).

Fenotip orqanizmin xarici və daxili əlamətlərinin cəmidir.
Genotip valideynlərdən alınan genlərin cəmidir.
Pariantale (P) valideyn deməkdir.
Filiale (F) qız deməkdir.

Mendelin I qanunu “Eynilik və ya dominantlıq” adlanır.

Q. Mendel öz təcrübələrində sarı və yaşıl toxumlardan alınan bitkiləri çarpaz tozlandırmış və alınan toxumların hamısının sarı rəngdə olduğunu müşahidə etmişdir. Deməli, birinci nəsildə alınanlar eyni əlamətə malikdir. Bu təcrübədə sarı rəng dominant, yaşıl rəng isə ressesivdir.

Bundan sonra Mendel aldığı hibridlərdən öz-özünə tozlanma ilə nəsil əldə edərək hesablamalar aparır. Mendel müşahidə edir ki, birinci nəslin hibridlərindən alınan nəsillərdə parçalanma baş verir və gizli qalan əlamətlər üzə çıxır.

Bunun nəticəsində Mendel özünün ikinci - “Əlamətlərin parçalanması” qanununu irəli sürmüşdür.

Mendelin II qanunu (parçalanma): çarpazlaşma zamanı I nəsildə gizli qalan əlamət (ressesiv) II nəsildə 3:1 nisbətində üzə çıxır.

Analizedici çarpazlaşdırma.Bəzən dominant fenotipli fərdlər həm homoziqot, həm də heteroziqot ola bilər. Belə hallarda bu fərdin genotipini dəqiq müəyyənləşdirmək üçün onu resessiv fenotipli fərdlə çarpazlaşdırırlar. Bu, analizedici çarpazlaşdırma adlanır. Burada əgər resessiv əlamət üzə çıxarsa, deməli dominant əlamətə malik valideyn heteroziqot imiş.

Bəzi hallarda dominant genin əlamətləri tam şəkildə özünü göstərmirsə (natamam dominantlıq və ya irsiyyətin aralıq xarakteri), monohibrid çarpazlaşmada 2-ci nəsildə, fenotip və genotip üzrə nisbət -1:2:1 olur.

Dihibrid çarpazlaşma iki müxtəlif əlamətə görə fərqlənən valideyn formalarının çarpazlaşdırılmasıdır. Mendel rəngi və formasına görə fərqlənən homoziqot sarı hamar toxumlu noxud bitkisini yaşıl qırışıq toxumlu bitki ilə çarpazlaşdırmışdır. Birinci nəsil hibridlərdə eynilik özünü göstərmişdir. Alınan bütün toxumlar sarı və hamar olmuşdur.

Hibridlərin öz-özünə tozlanması zamanı fenotipə görə sarı-hamar, sarı-qınşıq, yaşıl-hamar, yaşıl-qırışıq toxumlu noxudlar 9:3:3:1 nisbətində alınmışdır. Genotipə görə isə 4:2:2:2:2:1:1:1:1 şəkildə parçalanma baş vermişdir.

Polihibrid çarpazlaşma. Mendel üç cüt allellə fərqlənən noxud sortlarını da çarpazlaşdırmışdır. İrsiyyət qanunauyğunluqları bu zaman ümumi olmuşdur. Üç əlamətə görə çarpazlaşma sxemi aşağıdakı kimidir:

İkinci nəsil F2-ni almaq üçün birinci nəsil hibridləri çarpazlaşır. Bu zaman hər bir fərd 8 cür qamet hazırlaya bilir. Alınan qametlər: ABC, ABc, AbC, Abc, aBC, aBc, abC, abc.

İnsanlardakı I, II, III, IV qan qruplarını A, B və O genləri müəyyənləşdirir. Bunlardan A və B dominant, O geni resessivdir. A və B bir yerdə olanda isə qarşılıqlı təsir özünü göstərir. İnsanın qan qruplarında 6 genotip, 4 fenotip olur.