Yaşamaq uğrunda mübarizə

Hər bir orqanizmin normal yaşaması üşün müəyyən bir yaşayış sahəsi lazımdır.Lakin onlar bu sahədə ola biləcəyindən çox,yəni intensiv çoxalırlar.Bu zaman təbiət özü nizamlama apararaq onların sayılarına təsir edir.Beləki kütləvi sürətdə çoxalan orqanizmlərin nəsillərinin bir qismi əlverişsiz mühitinin təsirindən,bir qismi başqa heyvanlar tərəfindən qidalandığından onların az bir qismi cinsi yetkinliyə cata bilir.
Orqanizmlər sağ qalma ,yaşamaq uğrunda mübarizə aparırlar.Yaşamaq uğrunda mübarizə 3 formada həyata keçir.

1.Növdaxili mübarizə-eyni növdən olan orqanizmlərin qida,işıq,su,hava və yaşadıqları ərazi uğrunda apardıqları mübarizəsidir.Bu mübarizə ən kəskin mübarizə formasıdır.
Misal:

• Erkəklərin dişilər uğrunda mübarizəsi
• Eyni növdən olan ağacların işıq uğrunda mübarizəsi
• Yırtıcıların ov uğrunda apardığı mübarizə
• Qurbanların xilas olmaq uğrunda mübarizəsi

Bu mübarizə forması zamanı növün salamat qalmasına şərait yaranır.Bu zaman fərdlər sağ qalmaq üçün özünə məxsus uyğunlaşmalar yaradırdlar.

Məsələn:

• Qağayılar nəsillərinin sayı çox olanda onlar balaların bir qismini öldürürlər.
• Arıquşu da eyni prosesi həyata keçirərək artıq olan sayı tənzimləmək üçün öz balasını yuvadan atır və ya divara sıxışdıraraq oldürür.
• Kütləvi məhvə səbəb olan epidemiyaların yaranması

Növdaxili mübarizədə fərdlərarasında mübarizənin kəskinliyini zəiflədən uyğunlaşmalar da var.Bu uyğunlaşma zamanı hər bir fərdin özünəməxsus "ov sahəsi" vardır ki o bu sahəni nişanlayaraq digər fərlərin ora daxil olmasına izin vermir.Artıq  bunu bilən digər fərdlər özləri də nişanlanmış sahəyə keçməyə cəsarət etmirlər.
Məsələn;

• Qonur ayı ağacı  cızmaqla
• Canavar sidiklə
• Arıquşu və meşə sərçəsi mahnı oxumaqla sahələrini nişanlayırlar.

Bütün bunlara baxmayaraq növdaxili mübarizədə qarşılıqlı əməkdaşlıq şəraitində də yaşayan fərdlər var.

2.Növlərarası mübarizə-müxtəlif növə məxsus fərdlər arasında baş verir.Əgər həmin növlər yaxın cinslərə mənsubdursa o zaman mübarizə daha da kəskinləşir.(məs: boz və qara siçanın mübarizəsi)
Misal:

• Şotlandiyada çil qara toyuğun artması oxuyan qara toyuğun azalmasına səbəb olur.
• Avropadan Avstiraliyaya gətirilən bal arısı,Avstiyalalı  tikansız arıların sıxışdırılaraq çıxarılmasına səbəb olmuşdur.

Növlərarası mübarizə zamanı baş verən hallar:

• Bu zaman bir növ digərindən bir tərəfli istifadə edir:Balıqların planktonlarla qidalanması
• Bu zaman növlər bir-birinə qarşılıqlı fayda verir.Çiçək+ tozlandırıcı həşəratın münasibəti
• Bu zaman simbioz orqanizmlər yaranır.(Şibyə=yosun+göbələk)
• Yrtıcılıq,parazitizm : "Yırtıcı-qurban"mübarizəsi
• Cinslərarası mübarizə baş verir
• Müxtəlif növdən olan bitkilərin işıq uğrunda mübarizəsi
• Bu mübarizə üsulu növdaxili mübarizənin kəskinləşməsinə nəticədə isə növün dəyişilməsinə və təkmilləşməsinə səbəb olur.

3.Əlverişsiz şəraitlə mübarizə-orqnizmlərin mühit amilləri ilə(quraqlıq,istilik,soyuqluq, nəmlik) olan mübarizəsidir.Bununun üçün də onlar da müəyyən uyğunlaşmalar yaranmışdır.Dəyişilmiş mühit şəraiti ilə orqanizmlər arasındakı münasibətlər də dəyişilir.Muhit amilləri orqanizmlərə təsir edərək onları dəyişdirir,uyğunlaşanlar salamat qalır,digərləri isə məhv olur.

• Quraqlıqla mübarizə-bitki və heyvanlarda bir sıra uyğunlaşmalar əmələ gəlib

• Nəmişliklə mübarizə-bu zaman yaranan uyğunlaşmalar aşağıdakılardır.

1. Yarpaq sahəsinin genişlənməsi
2. Ağızcıqların böyük olması
3. Kök təzyiqinin zəifləməsi

• Soyuqla mübarizə-zamanı yaranan uyğunlaşmalar

1. Alçaqboylu ağac və kollların yaranması
2. Heyvanların dəri altında piy qatının yaranması
3. Birkilərdə donmanın qarşısının alınması üçün hüceyrələrdə şəkərin miqdarırın artması

Orqanizmlərin normal fəailliyətlərinin davam etdirməsi onlar üçün müəyyən tempuratur həddində yaşamasından asılıdır.

Növ üçün həyat fəaliyyəti üçün daha əlverişli sahəsi optimum intensivlik müəyyən dözümlülük həddindən kənara çıxma (maksimum və minumum hədd)-məhdudlaşdırıcı amil adlanır. Məhdudlaşdırıcı amil orqanizmin həyat qabliyyətini azldır.Məsələn Bitki və heyavanların şimala doğru az yayılmasının səbəbi istiliyin az olması,cənuba doğru yayılmanın az olması isə istilyin çox olmasıdır.

Bir sözlə amilin əlverişliliyi-optimal ,azlığı və ya çoxluğu -məhdudlaşdırıcı amil adlanır.

Nəticə etibarı ilə deyə bilərik ki orqanizmlərin sağ qalması və çoxalmasına  müəyyən şərait və müxtəlif amillər təsir edir.
Bu amillər 2 qrupa ayrılır.
1. Biotik amillər- insan ,heyvan, bitkilər,parazitizm, nəsil qayğısı,yırtılcılardan təhlükə, rəqabət
2.Abiotik amillər-kimyəvi elemntlər,su,suyun kimyəvi tərkibi,torpaq  radiasiya ,enerji, yağış, substart növü