20 Mayıs 2017 Cumartesi

Təbii seçmə

Təbiətdə yaşamaq uğrunda mübarizədə qalib gələnlər salamat qalıb,çoxalır lakin qalib gələ bilməyənlər isə məhv olur.Yəni onlar təbii sürətdə seçilirlər.Demək ki yaşayış uğrunda mübarizənin  nəticəsi təbii seçmədir.Seçmə populyasiyanın daxilinidə olan orqanizmlərə istənilən yaş dövrlərində təsir edir və istiqamətləndirici  və seçici xarakter daşıyır.
Təbii Seçmənin çox qədim bir tarixi var.İlk  dəfə e.ə. 450-ci illərdə yaşamış olan Empedokles təbiətdə bəzi  canlıların təsadüfi  bir şəkildə daha üstün olduqlarını söyləmşdir. Daha sonralar  Lukretius,  Aristotel, əl-Cehiz,Biruni kimi alimlər təsdiqi edici fikirlər söyləmişlər. Bütün bunların fikirlərindən yola çıxıb, möhtəşəm bir müşahidə gücü və müqayisə qabiliyyətiylə izah edən isə Çarlz Robert Darvin olmuşdur.

Təbii seçmə haqqında izahat

Təbii seçmə təbiətdə daimi həyat uğrunda mübarizə olması və həyatda qalanların həmişə “güclü və təbii mühit şəraitinə  uyğun” canlılara çevrilməsi fərziyyəsinə əsaslanır. Məsələn, yırtıcı heyvanların təhlükəsinə məruz qalan maral sürüsündə əsasən sürətlə qaça bilən marallar həyatda qalar. Bir müddət sonra isə bu maral sürüsü sürətlə qaçan fərdlərdən ibarət olar. Ancaq bu proses nə qədər uzun davam etsə də, maralları başqa canlı növünə çevirməz. Zəif marallar aradan çıxar, güclülər həyatda qalar, amma nəticədə maralların genetik məlumatında dəyişiklik olmadığı üçün “növ dəyişikliyi” baş verməz. Marallar nə qədər təbii seçməyə məruz qalsalar da, maraldan başqa canlıya çevrilməzlər. 
Maral nümunəsi bütün növlər üçün etibarlıdır. Təbii seçmə vasitəsilə sadəcə populyasiya içindəki şikəst, zəif və ya ətraf mühitin şərtlərinə uyğunlaşmayan fərdlər xaric edilir. Yeni canlı növləri, yeni genetik məlumat və ya yeni orqanlar üzə çıxarmır, yəni canlılar təkamül keçirmirlər. Darvin də bu həqiqəti “faydalı dəyişikliklər baş vermədikcə təbii seçmə heç bir şey edə bilməz” deyərək qəbul etmişdir.Elə bu səbəbdən neodarvinizm genetik məlumatı dəyişdirən amil kimi mutasiya mexanizmini təbii seçmənin yanına əlavə etməyə məcbur olmuşdur. 



                                         Təbii seçmənin formaları
1.Hərəkətverici seçmə(istiqamətləndirici)-Darvin tərəfindən irəli sürülmüşdür.Həyat şəraitinin tədricən dəyişilməsi əlamətin orta həddən kənaraçıxmasına səbəb olmuşdur.Nəticədə mühit şəraitinə uyğun yeni əlamətlər yaranır,reaksiya norması dəyişir.
Məsələn;Sənaye şəhərlərində havanın çirklənməsi ilə əlaqədar açıq rəngli kəpənəklər azalıb,tünd rəngli kəpənəklər isə artıb.


2.Stabilləşdirici seçmə(tənzimləyici)-Növlərin yaşadığı mühitə daha yaxşı uyğunlaşmasına səbəb olan əlamət və xassələrin saxlanılmasına xidmət edir.Bu zaman növ üçün səciyyəvi olan əlamətlərin orta həddindən kənaraçıxan fərdlər çıxdaş edilir.Üzvi aləmdə növlərin uzun müddət nisbi  sabit saxlanılmasıının yəni real mövcudluluğu stabilləşdirici seçmənin nəticəsidir.
Məsələn: Fırtına zamanı İngiltərədə uzun və qısa qanadlı sərçələr məhv olmuş,orta qanadlılar isə salamat qalmışdır.
Stabilləşdirici seçmə nəticəsində saxlanılmış canlı qalıqlar
  • Latimeriya
  • Hatteriya
  • Tarakan
  • Ginko
  • Kisəli siçovul
Bu varlıqlar əcdadlarına malik bir çox xüsisiyyətləri özlərində cəmləşdirən hal hazırda yaşayan canlılardır.

3.Dizruptiv seçmə(parçalayıcı)-Eyni mühit şəraitində təcridlər nəticəsində populyasiyada bir-birindən fərqlənən formalar yaranır.Bu seçmə növdaxili polimorfizmin (bir-birindən kəskin fərqlənən formaların) yaranmasına səbəb olur. Dizruptiv seçmənin əsasında divergensiya (əlamətlərin parçalanması ) durur. Bu seçmə birdən çox fenotipin yaranmasına səbəb olur.
Məsələn:Su hövzələrində qida çatışmadıqda yırtıcı balıqların iri və cırtdan formaları meydana çıxmışdır.



Təbii və suni seçmənin ümumi əlamətləri
  • Hər ikisinin əsasında irsi dəyişkənlik(mutasiyalar) durur
  • Hər ikisinin nəticəsində yeni formalar yaranır.
  • Hər ikisi bir biri ilə əlaqəlidir.
  • Hər ikisinə eyni amillər təsir göstərir
Təbii və süni seçmənin fərqli əlamətləri

Təkamülün amilləri(hərəkətverici qüvvələri)
1.Ç.Darvinin öyrəndiyi amillər
2.Ç.Darvindən sonrakı öyrənilən amillər

Orqanizmlərin uyğunlaşması
Hər bir canlı müxtəlif mühit şəraitində yaşamağa uyğunlaşmışdır.Bu canlılar bəzən eyni məqsədə çatmaq üçün müxtəlif uyğunlaşmalardan istifadə edirlər.
Məsələn:köstəbək torpağı qazmaq üçün ön ətraflardan,kor siçan isə başı və kəsici dişlərindən istifadə edir.
Ç.Darvin uyğunlaşmanı da təbii seçmənin nəticəsi hesab edirdi.Beləki təbii seçmə nəticəsində təbii mühit şəraitinə uyğunlaşanlar salamt qalır,döllü nəsil verir,uyğunlaşa bilməyənlər isə məhv olur.Uyğunlaşma zamanı isə orqanizmlərdə bir sıra faydalı əlamətlər yaranır və irsən nəslə də keçə də bilir(bəzən isə keçmir).
Orqanizmlər bu muhit şəraitinə uyğunlaşmaq üçün bəzən müxtəlif əlamətlər qazanır.

        Heyvanlarda yaranan uyğunlaşma əlamətləri


          Bitkilərdə yaranan uyğunlaşma əlamətləri

Uyğunlaşma nisbi xarakter daşıyır.Beləki orqanizmdə yaranan uyğunlaşma əlaməti yrandığı şərait üçün keçərlidir.O yerini dəyişəndə isə nisbi olur hətta ölümlə nəticələnə bilər.
Məsələn: ağ dovşan qardan seçilmir,meşədə isə aydın seçildiyi üçün düşmən tərəfindən hücuma məruz qala bilər.Bitkilərdə əmələ gələn tikanı qaramal görəndə yemir lakin ac olanda onla qidalanır.
Uyğunlaşma nəticəsində yaranan əlamətlər zaman keçdikcə öz funksiyasını itirir və rudimentə çevrilir.Hal haqzırda 100dən çox belə rudiment var.
Məsələn:Dağ qazlarının barmaqları arasındakı pərdə,atda qrafel sümükləri(2və4 barmaq),insanda 3cü göz qapağı və s.

Təbii seçmənin  dəlilləri
Təbii seçməni sübut etmək üçün müxtəlif dəlilərdən istifadə olunur.
Əsasən bunlar 3qrupda qruplaşdırılır.
1.Dolayı sübutlar-Güclü küləklər əsən adalarda həşəratlarda qanadlar yaxşı inkişaf etmir bu da onların salmat qalmasına səbəb olur.

2.Birbaşa sübutlar-Yaşayış şəraitinin dəyişilməsi orta həddən kənara çıxan fərdlərin məhvi ilə nəticələnir.Fırtına zamanı orta olçülü qanada malik sərçələrin slamat qalması

3.Eksperimental sübutlar-bu zaman təbii seçməni təcrübə əsasında sübut edirlər.
Məsələn;gicitkən kəpənəyinin puplarını müxtəlif yerlərə düzüblər ,lakin yalnız kicitkən üzərinə qoyulan və muhitin rəngini alan puplar salamt qalmış,digərləri isə quşlar tərəfindən yeyilmişdir.



Hiç yorum yok:

Yorum Gönder